"UNIDOS DE PUENTECESO Y CABANA", ASOCIACIÓN BERGANTIÑÁ EN BUENOS AIRES

A sociedade de emigrantes “Unidos de Puenteceso y Cabana”, constituída na cidade de Buenos Aires a comezos do mes de decembro de 1922, foi unha das moitas que naceron nos comezos desta década no país arxentino, como relatamos no noso estudo sobre as Asociacións de Emigrantes da Costa da Morte na Arxentina. A primeira noticia desta entidade témola o 8 de outubro de 1922, cando se publica no periódico bonaerense Correo de Galicia (nº 861, p. 4) unha convocatoria para todos os emigrantes orixinarios dos concellos de Cabana e Ponteceso co fin de artellar unha sociedade. A reunión terá lugar o domingo 15 de outubro de 1922, ás 15 horas, na Avenida Leandro N. Alem 2070. No número seguinte desa publicación (o 862, do 15 de outubro) reitérase a petición, pero agora aparece a sinatura dos convocantes: Eduardo Verdes (de Pelletes de Neaño), Eduardo García (de Dairita [sic]) e Luciano Ordóñez (de Brantuas).

Finalmente atoparemos constituída a sociedade a comezos de decembro, coa elección da súa primeira xunta directiva: Presidente: Eduardo García; Vicepresidente: Eduardo Verdes; Secretario: Ramón Souto; prosecr.: Evaristo García; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: José Souto Costa; vogais: Manuel Souto, Laureano Iglesias, Sebastián Vázquez, Evaristo Vidal, Luis Mato, Manuel Vecino, Manuel Montes e José Durán; revisores de contas: Evaristo García Vidal e Máximo García. A secretaría está situada na rúa Leandro N. Alem 2070 (Correo de Galicia 869, 3-12-1922, p. 5). Para o 28 de abril de 1923 preparan o seu primeiro acto, que consiste nunha gran velada artística e baile familiar no Salón-Teatro Mariano Moreno, na que foron representadas as obras La vena de plata, En la sombra e El chiquillo, todas elas moi aplaudidas.

O 15 de xullo de 1923 celebrouse a asemblea na que se aprobou a acta constitutiva e mais os estatutos sociais. Elixiuse unha nova xunta directiva: Presidente: Eduardo García; Vicrepresidente: Manuel Souto; secretario xeral: Ramón Souto; secretario de actas: José Sanesteban; prosecr.: Andrés López; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: José Ordóñez; inspector xeral: Eduardo Verdes; subinsp.: Luis M. Souto; vogais: Manuel Suárez, Evaristo G. Vidal, Evaristo García, José Suárez e Máximo García; supl.: Ramón Blanco, José M. Rodríguez e Adolfo Eiroa; revisores de contas: David Leis, José A. Martínez e José Mª García; bibliotecarios: Perfecto García e Luciano Pombo (Correo de Galicia 902, 22-7-1923). Para celebrar o seu primeiro aniversario realizan un festival artístico-danzante o 15 de decembro de 1923 no salón-teatro do Orfeón Español.

En abril de 1924 trasladan a súa secretaría á rúa Estados Unidos 1532, sede do Hogar Gallego, e redactan un novo estatuto no que o obxectivo social é “establecer el mutualismo, la instrucción, repatriación y recreo”.

O 27 de febreiro de 1926 celebrouse a asemblea para renovar a xunta directiva, que quedou constituída do seguinte xeito: Presidente: Francisco Beres, Vicepresidente: Eduardo García; secretario xeral: José Espino; prosecr.: José M. García; secretario de actas: Alfonso Núñez; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: Ramón Souto; inspector xeral: Eduardo Verdes; subinsp.: David Leis; vogais: Manuel Lavora, José Ramos, Francisco Pereiras, José Lema e Manuel Lema; supl.: José Ordóñez, José Suárez e Martín Brea; bibliot.: Jesús Pérez e Adolfo Eiroa; revisores de contas: Andrés López, José Sanesteban e José A. Martínez (Céltiga nº 29-30, 3-1926). Aproveitando a asemblea anuncian o traslado da secretaría para a rúa Bernardo de Irigoyen 483, pero a comezos de 1927 xa volven trasladarse, agora para a rúa San José 1717.

En maio dese mesmo ano volve cambiar a súa xunta directiva, que queda agora: Presidente: José M. García; vice: José A. Martínez; secretario xeral: Ramón Souto; prosecr.: José Espino; secretario de actas: Luciano Ordóñez; inspector: José Ramos; subinsp.: Alfonso Ferreiro; vogais: Gabriel Domínguez, Manuel Santos, Antonio Ramos, Ángel Rodríguez, Abel Ramos Pose, Pedro Rey e Adolfo Eiroa; revisores de contas: Andrés López e José Sanesteban; bibliot.: Elías Fernández. Dous anos botou esta directiva, pois o 9 de febreiro de 1929 celébrase unha asemblea para a súa renovación, que quedou da seguinte maneira: Presidente: José Ramos; vice: José M. García; secretario: Florencio Carril; prosecr.: Maximino Villalustre; secretario de actas: Eliseo Carril; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: Ezequiel Añón; inspector: Antonio Ramos; subinsp.: Pedro Rey; vogais: Manuel Santos, Manuel Moreira, Pedro Moreira, Antonio Vila, Manuel Vázquez Fariña, José Santos e Enrique Carpintero; revisores de contas: Francisco Beres e Felipe García; bibliotecario: Andrés López (Correo de Galicia 1206, 3-3-1929). A comezos dese ano trasladara unha vez máis a súa secretaría, agora na rúa Salta 1185, sede da Federación de Sociedades Gallegas.

Dos varios festivais que celebraron durante estes anos, destaca o que tivo lugar o 6 de abril de 1929. Foi un festival artístico-danzante no Salón do Círculo de Aragón que constou dos seguintes actos: 1º Pasodobre “Puenteceso y Cabana” interpretado pola orquestra do Sr. López; 2º Comedia nun acto “Los monigotes” interpretada polo cadro social que dirixe o socio J.M. García; 3º Pasodobre “Claveles rojos” pola orquestra. 4º Representación do diálogo cómico “Así los hizo Dios”, orixinal de R. Beltrán; 5º Tango; 6º O coro típico social que dirixen os socios señores Moreiras executará as pezas: “Os amoriños primeiros”, a jota “Puenteceso y Cabana”, “¡Ay! ¡ay! ¡ay!” canción cubana polo tenor Salgado, e a “Alborada de Veiga”; finalizando a parte artística cunha exhibición de jota polo Sr. Moreira. 7º Baile con dúas orquestras (Correo de Galicia 1210, 31-3-1929, p.4). Nas festas da sociedade van ser habituais os irmáns Moreira, orixinarios da parroquia pontecesá de Tella, que se van converter nos máis sonados acordeonistas da colectividade emigrada.

Poucas noticias temos da asociación da década de 1930, tan só unha referencia dun novo acto social, neste caso un festival que ten lugar en 1935. Así o sinala Miro Villar (2009: 70) na súa biografía sobre Antón Zapata, quen fora “convidado a participar nun festival galego organizado pola Sociedad Unidos de Puenteceso y Cabana, en colaboración coa Irmandad Artística y Cultural Ultreya, o 22 de xuño. Os beneficios ían destinados a engrosar a subscrición aberta para erixir un monumento a Eduardo Pondal. No amplo e variado programa do festival, Zapata intervén en dúas ocasións, na Primeira Parte para pronunciar unhas “Verbas laudatóreas encol do bardo”, despois da recitación do poema “O Cisne de Ponteceso”, e na segunda parte coa lectura doutro poema da súa autoría, “Acordeón Galego”, acompañado dos acordeonistas Irmáns Moreira”. Neste ano 1935 tamén veremos varios festivais nos que a sociedade “Unidos de Puenteceso y Cabana” desenvolve en colaboración con “Lar Bergantiñán”, entidade que posteriormente acabará por absorvela.

Aínda que Peña Saavedra lle atribúa, con dúbidas, a esta asociación a construción dunha escola na vila de Corme, o certo é que a modestia desta entidade non deu para financiar un edificio escolar nas terras de orixe dos seus membros. A finalidade desta sociedade quedou reducida, como outras moitas, a uns mínimos servizos mutualistas e, sobre todo, a dar cobertura ás horas de recreo e lecer dos seus socios.

Bibliografía:

- Peña Saavedra, Vicente (1991): Éxodo, organización comunitaria e intervención escolar; A Coruña: Xunta de Galicia; 2 volumes.

- Rei Lema, Xosé María (2009): “A creación das sociedades de emigrantes na década de 1920: o caso da Costa da Morte”, Alborada nº 191, Buenos Aires, decembro.

- Villar, Miro (2009): Antón Zapata García. Biografía dun poeta emigrado ao servizo da II República; Ames: Laiovento.

- Prensa da emigración en Buenos Aires: Alborada, Céltiga, Correo de Galicia, El Heraldo Gallego, Galicia (FSG).

A CASE CENTENARIA "ASOCIACIÓN HIJOS DE ZAS" (BUENOS AIRES)

Praza do Carme de Zas en 1929. [Foto: Caamaño]

O 1 de febreiro de 1923 é a data de nacemento da sociedade “Hijos del Ayuntamiento de Zas”, entidade creada por 76 emigrantes deste concello na cidade de Buenos Aires. Nesta época de creación de asociacións entre a colectividade galega, temos que falar da existencia desde o 4 de xuño de 1922 da sociedade “Hijos de los Ayuntamientos de Santa Comba, Zas, Cabana y Coristanco”, que, non obstante, en agosto de 1923 vai mudar o seu nome polo de “Hijos del Ayuntamiento de Santa Comba y anexos”, a bo seguro pola nova creación este ano de novas entidades por parte dos oriúndos de Zas e Cabana (“Unidos de Puenteceso y Cabana”). Tamén temos que facer referencia á existencia, no momento de fundarse a sociedade municipal zasense, da supramunicipal “Sociedad Agraria y Cultural Hijos del Partido de Corcubión” (creada o 26 de agosto de 1922, e posteriormente transformada en ABC de Corcubión). Aínda que logo se verá que esta non vai ter moito éxito cos orixinarios de Zas, pois dos máis de 600 socios que tiña en 1924 tan só 14 pertencían ao concello de Zas. Parece que os integrantes deste municipio na entidade do partido xudicial eran os procedentes da zona de Baio, influídos pola presenza nos seus postos directivos do poeta-canteiro José Collazo, e os do resto do concello preferían a entidade municipal.

Francisco Miranda, presidente fundador
[Foto: Asociación Hijos de Zas]

Pero volvamos á formación de “Hijos del Ayuntamiento de Zas”, e aos seus 76 socios fundadores, que foron os seguintes por orde de inscrición: Francisco Miranda, José Mourelle, Manuel Mouro, Ovidio Esmorís, José M. Mouro, Constantino Amigo, Ramón Moreira, José Blanco Silva, Francisco Ferreiro, Manuel Mourelle, José Espasandín, Alejandro Ríos, Francisco Rojo, Francisco Mallón, Manuel Espasandín, Francisco Pose, Manuel Blanco, Domingo Pose, Perfecto Suárez, Andrés Rojo, José Espasandín, Domingo Suárez, Manuel Trigo, Manuel Rial, José Moreira, Francisco Mouro, José Suárez, Manuel Moreira, Manuel R. Montes, Francisco M. Pose, Andrés Lorenzo, Manuel Recarey, Manuel Espasandín, Antonio Blanco, Manuel Domínguez, Manuel Silva, Pedro López, Modesto Brenlla, Manuel Fuentes, Marcos Fernández, José M. Miranda, José M. Espasandín, José Montes, Ricardo López, José M. López, Manuel Ferreiro Baña, José Blanco, José Ferreiro Baña, Manuel Ferreiro López, José Pardiñas, Manuel Blanco, Maximino Espasandín, Modesto Espasandín, Mª Josefa Grille, Joaquín Lorenzo, José Fernández, Manuel Costa, Manuel López, José Mallón, Benito Rial, José Rial, Modesto Pardiñas, José González, Manuel Landeira, Eduardo Ferreiro, Perfecto Ferreiro, José Somoza, José Regueiro, Manuel Castiñeira, Francisco Mourelle, Antonio García, Perfecto Calo, Daniel Mouro, Evaristo Blanco, Manuel Gallo e María Castiñeira. Foi elixido primeiro presidente da entidade Francisco Miranda, que botaría no cargo os tres primeiros anos da entidade. Establecen a súa secretaría na rúa Deán Funes 264 (Avellaneda). Os fins que se marcan na súa creación son os de axudar economicamente aos asociados enfermos ou ás familias en caso de morte. Os cartos sacábanos das cotas dos socios ou da celebración de actos para o tempo de lecer (sobre todo, festivais e “pic-nics”). Tiñan no seu calendario de festexos dúas datas ben marcadas: a da celebración do seu aniversario e a do Carme de Zas.

Nos case cen anos de vida, os presidentes da entidade, ademais do sinalado Francisco Miranda, foron os seguintes: José María Mouro (1926 a 1931), Higinio Fernández (1932, 1934, 1937 e de 1950 a 1952), Daniel Mouro (1933, 1936, 1940, 1947 e 1948), Francisco Mouro (1935), José Blanco (1938), Modesto Espasandín (1939, 1941 e 1942), Enrique Mouro (1943 e 1944), Serafín Rojo (1945 e 1946), Manuel Rojo (1949), Ovidio Espasandín (1953 a 1956, 1959 a 1960, 1963 a 1970), José María Busto (1957, 1958, 1971 e 1972), Enrique Mouro (1961 e 1962), Ángel Gerpe (1973 a 1978), José Río (1979 e 1980), Manuel Busto (1981, 1982, 2000 a 2011), Severino Pose (1983 a 1996), Constantino Costa (1997 a 1999), Ángel J. Pereira Espasandín (2012 e 2013), ata chegar ao actual, Enrique Ferradás (desde 2014).

A pesar de que o seu labor estaba centrado no benestar dos emigrados na Arxentina, no momento que se produce en Galicia o drama da guerra civil, a sociedade zasense non quedou de brazos cruzados e así, segundo lemos no semanario Galicia (nº 530, 8-8-1937), decide “realizar festivales y tratar por todos los medios legales a su alcance de adquirir fondos, ropas, víveres, etc., para ayudar a los niños huérfanos de la República Española”. A propia asociación de Zas figurará nunha ampla listaxe de sociedades de emigrantes na Arxentina que expresaron “su adhesión al Gobierno legítimo de España y su protesta contra la invasión de la Patria por tropas extranjeras” (“España en la Argentina. Los fieles a la República Española”, ABC, Madrid, 21-11-1937, p. 2).

Como vimos, os festivais eran os principais actos da entidade, celebrando sobre todo a patroa de Zas, a Virxe do Carme. Posiblemente para unha desas festas nacería o “Himno de Hijos de Zas”, composto en 1939 por Enrique Mouro, que sacamos de Núñez Seixas (2002: 256):

En aquel hermoso día

cuando a Zas él llegó

era la fiesta del Carmen

en la que él se divirtió.

Al son de las gaitas y bandas

orquestas y castañuelas

bailaban las juventudes

y hasta las gentes abuelas.

El joven pronto observó

que un coro bien formado

despidiéndose tristón

esta canción ha entonado.

Yo soy de Zas, de Zas me voy

pero volveré…

Si no vuelvo

yo me moriré…

Porque en Zas dejamos

muy bellos valores

pues hay en sus mozas

muy ricos amores.

El joven alegre

a bailar empezó

y esa misma tarde

su novia eligió.

Simpática y tan graciosa

la joven bella

aceptó al joven y entonces

dijo estas palabras de amor.

Que yo lo quiero de veras

me honro tanto en decir

pero de este mi pueblo

nunca jamás me he de ir.

Cantemos mi niña hermosa

que no saldremos ya más

juntos aquí viviremos

todos los hijos de Zas.

Na asemblea do 29 de setembro de 1940 resolveuse que a partir do 1 de xaneiro de 1941 a entidade cambiase a súa denominación pola de “Asociación Hijos de Zas”. En 1946 unha lei do goberno peronista fai que teñan que abandonar os seus fins asistenciais e centrarse nas actividades lúdicas e sociais. Xa que logo, deciden xuntar cartos para mercar un campo recreativo, o que conseguirán na década seguinte cun terreo na zona de Quilmes. En 1998, coincidindo co seu 75 aniversario, inauguraron unha nova sede social na rúa Suárez 236, no barrio porteño da Boca. En palabras dun dos seus últimos presidentes, Manuel Busto Moreira, “lo nuestro es la cultura, trabajamos por nuestras costumbres, por nuestras añoranzas, y de paso nos juntamos, los no tan jóvenes, a tomar un café y charlar un poco de Galicia”. Desde hai uns cantos anos contan con agrupacións folclóricas e nos seus locais impártense clases de gaita, pandeireta, acordeón e baile tradicional.

Bibliografía:

- Asociación Hijos de Zas. En su 75º Aniversario, 1923-1998; Buenos Aires, 1998.

- Asociación Hijos de Zas. 85º Aniversario, 1923-2008; Buenos Aires, 2008.

- hijosdezas.blogspot.com.es

- Núñez Seixas, Xosé Manoel (2002): O inmigrante imaxinario; Santiago de Compostela: USC.

- Palmou Carballo, Ángel (2013): “Hijos de Zas cumple 90 años manteniendo vivos los lazos con Galicia”, La Voz de Galicia, Carballo, 13 de abril.

- Rei Lema, Xosé María: Xosé Collazo. Obra poética; inédito.

- Rei Lema, Xosé María (2008): “A asociación Hijos de Zas de Bos Aires cumpre 85 anos”, La Voz de Galicia, Carballo, 9 de xullo, p. L11.

- Rei Lema, Xosé María (2009): “A creación das sociedades de emigrantes na década de 1920: o caso da Costa da Morte”, Alborada nº 191, Buenos Aires, decembro, pp. 47-48.

- Sixirei Paredes, Carlos (2001): Asociacionismo Galego no exterior, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, tomo I.

- Prensa da emigración na Arxentina: Alborada, Correo de Galicia, Galicia (FSG).

A CREACIÓN DE ASOCIACIÓNS DE EMIGRANTES DA COSTA DA MORTE NA ARXENTINA (1920-1930)

A emigración é o factor máis definitorio da poboación galega contemporánea en opinión de Ramón Villares [2004: 267], pois tense calculado que foron emigrantes netos máis de dous millóns de galegos entre 1836 e 1960. Os destinos preferidos foron Cuba e Arxentina, e en menor medida Brasil e Uruguai. A illa caribeña foi a elixida polos galegos ata finais do século XIX, cando comezou con forza Arxentina a ser o destino ideal, primeiro nas provincias do sur e xa no século XX en toda Galicia. Co novo século, a emigración á Arxentina fíxose masiva, e así, segundo Peña [1991 I: 86], entre 1910 e 1930 máis de setecentos mil galegos chegaron ao país austral. En datos de Eiras Roel [1992: 195], no primeiro terzo do século XX un 58% dos galegos emigraron á Arxentina, fronte a un 29% a Cuba, un 8% ao Brasil e un 3% ao Uruguai.

Emigrantes de Cee embarcando na Coruña (c1930)
[Foto: Ramón Caamaño]

Son varias as causas que explican a forte emigración. O esgotamento dos métodos tradicionais de expansión agraria, a promoción que dela fixeron tanto o goberno español coma os dos países receptores, o poder librar do servizo militar ou o grande avance dos sistemas de transporte co abaratamento dos custes da viaxe son algunhas delas. Outro factor podémolo atopar no forte crecemento demográfico que experimentou Galicia nas últimas décadas do século XIX e nas primeiras do XX. Botándolles unha ollada aos datos do censo de poboación do partido xudicial de Corcubión do seguinte cadro, vemos que entre 1860 e 1930 concellos como Camariñas, Cee, Fisterra ou Vimianzo experimentan unha forte suba, mentres que os outros catro teñen un incremento menor, pero aínda así substancial.

	POBOACIÓN DE FEITO			AUSENTES
	1860	1900	1930	1900	1930
CAMARIÑAS	2.994	4.153	5.288	419	848
CEE	3.300	4.060	5.151	336	408
CORCUBIÓN	1.450	1.551	1.613	157	116
DUMBRÍA	3.254	3.526	3.824	226	315
FISTERRA	3.104	4.708	4.994	396	866
MUXÍA	5.972	6.542	7.296	548	1.147
VIMIANZO	6.821	8.637	9.222	768	2.369
ZAS	5.180	5.691	6.275	200	935
Total	32.025	38.868	43.663	3.050	7.004

[Fonte: www.ine.es]

Pero quen emigra a América? É ben certo o dito “non emigra quen quere, senón quen pode”, pois había que dispoñer dun capital para sufragar a pasaxe e poder asentarse no país de destino. Por iso serán os “pequenos campesiños que non só non tiñan sido espoliados ou proletarizados, senón que mantiñan razoables expectativas de se converter en pequenos propietarios” [Villares, 1996: 46] os que emigren a América en grande maioría. Pola contra, “los campesinos más pobres de la aldea de Zas, en Galicia, trabajaban en los campos de Portugal y barrían las veredas de Madrid en lugar de hacerlo en Buenos Aires” [Moya, 2004: 43].

Xa vimos que o proceso migratorio non foi igual en toda Galicia, e tamén había diferenzas entre os concellos. Como ben sinalou Moya [2004: 118], “la distancia con respecto a los puertos internacionales tenía menos importancia que el acceso a la información, cualquiera que fuera la ruta. Por ejemplo, los municipios marítimos de Corcubión y Finisterre se encuentran 50 kilómetros más alejados del puerto de La Coruña (con una distancia total de 120 kilómetros) que el municipio interior de Zas, de la misma jurisdicción. Sin embargo, el éxodo de los dos primeros empezó y tomó fuerza unas dos generaciones antes que el de Zas porque las noticias sobre el Nuevo Mundo llegaban a través de otras fuentes”. Proba disto é que mentres os fisterráns emigran en 1897 nun 85% cara á Arxentina e nun 5% a Cuba, nesa mesma data os de Zas aínda prefiren ir a Cuba (52%) antes que á Arxentina (40%). En cambio en 1924, xa temos que os de Zas emigran nun 83% á Arxentina e nun 10% a Cuba [Moya, 2004: 99]. Alexandre Vázquez [2008: 27] sinala tres etapas na difusión da emigración galega ó Río da Prata neste partido xudicial: unha primeira (c. 1850), na que estarían os concellos de Camariñas, Corcubión e Fisterra; nunha segunda (c. 1860), Cee, Vimianzo e Zas; e nunha terceira (c. 1880-89), os de Dumbría e Muxía.

Imaxe da cuberta dun barco de emigrantes

Para os emigrantes do partido de Corcubión “la Argentina fue el destino preferido, por lo menos desde la década de 1880 hasta 1930. Estos gallegos se concentraron en La Boca y Barracas, el antiguo sector portuario de Buenos Aires a lo largo del Riachuelo, porque los primeros inmigrantes fueron marineros de los pueblos costeros de la jurisdicción. […] Al llegar la segunda década del siglo XX, por ejemplo, más del 55% de los inmigrantes del partido judicial de Corcubión que residían en las zonas portuarias de Buenos Aires no venían de los pueblos marineros sino de las aldeas rurales del interior del partido. Estos campesinos no se habían dirigido allí atraídos por las empresas navieras de la zona ni trabajaban en ellas. Simplemente iban detrás de conocidos que, a su vez, habían seguido los pasos de aquellos marineros de las aldeas marítimas de la jurisdicción que se habían instalado allí dos o tres generaciones antes”. [Moya, 2004: 99-101]. Este mesmo historiador sinala que eran máis dun terzo dos emigrantes corcubioneses os que se asentaron neste enclave italiano de La Boca, fundamentalmente ao redor da Praza Brown: “los inmigrantes de Vimianzo se agrupaban en el lado oeste de la Plaza Brown, en La Boca; los de Camariñas, en el lado sur, y los de Finisterre, en el lado norte”. [Id.: 211] Con todo, “en fecha tan temprana como la década de 1880 algunos emigrantes se trasladaron hacia el otro lado del Riachuelo y se establecieron en Avellaneda, una ciudad industrial de clase trabajadora contigua a Buenos Aires, hacia el sur de la Capital Federal”. [Id.: 497n]. Pero tamén había emigrantes da nosa zona nos barrios do centro de Buenos Aires. Cando a finais do séc. XIX a zona da Boca perda a súa forza económica tamén perderá atracción para aqueles emigrantes de clase media, sobre todo os procedentes das vilas. Moya [2004: 211] compara a emigración dos que chegan nos albores do séc. XX procedentes da burguesa vila de Corcubión cos que chegan do rural vimiancés: “Los nacidos en la villa de Corcubión tenían dos posibilidades de tres de vivir en el centro de Buenos Aires; los nacidos en Vimianzo no llegaban a una de cinco. Era tres veces más probable que los inmigrantes de todo el partido que se ocupaban de trabajos menores vivieran en La Boca que en los barrios céntricos, pasaba lo contrario con los empleados medios y altos”.

Para analizar a tipoloxía dos emigrantes da nosa zona podemos tomar como exemplo o estudo que fixo Mª Teresa García [1995: 212-217] da emigración dos concellos de Cee, Corcubión e Fisterra. Se os clasificamos por sexo, temos un 88% de homes e un 12% de mulleres. Entre os homes a porcentaxe é similar entre solteiros e casados (49% e 50%, respectivamente, con menos do 1% de viúvos); pero non así entre as mulleres, pois un 66% son solteiras e un 30% son casadas (hai un 4% de viúvas). En canto á idade, temos que dous terzos dos emigrantes teñen entre 23 e 42 anos, e non chega ao 24% os comprendidos entre os 15 e os 22 anos, nin tampouco sobrepasa o 9% os maiores de 42 anos; a poboación infantil (0-14 anos) é insignificante nos homes, pero chega a un 9% nas mulleres. En canto aos oficios dos que emigran, un 54% dos homes son campesiños (incluíndo labradores e xornaleiros), un 22% traballa no mar, cun 5% figuran os carpinteiros e os comerciantes, e un 2% é canteiro. Das mulleres, un 39% dedícase aos seus labores, un 32% á agricultura, un 9% a servir, un 7% é estudante, un 6% palilleira e un 4% costureira.

Anuncios de compañías navieiras na
revista corcubionesa Nerio (1921)

Un exemplo de como se emigraba na comarca fisterrá nos anos vinte dánola González [1990: 53]: “A emigración da bisbarra canalizábase a través da podente firma bancaria ‘Manoel Miñones’ de Corcubión, que no 1922 tivo que enfrontarse cos caciques de Fisterra apoiados polo deputado Blanco Espada, os cales non se resinaban a acepta-lo monopolio que desexaba impor Miñones (…). Os embarques tiñan lugar no mes de agosto polo porto da Coruña, mediante as compañías de entremediarios ‘Sobrinos de José Pastor’ e ‘Rubine e Hijos’, axentes respeitivamente dos vapores ingleses ‘Compañía del Pacífico’ e ‘Mala Real Inglesa’, que facían o percorrido ata os paises do Caribe para logo continuar por ambalasduas costas de América do Sul. Os pasaxeiros debían apresentarse nas oficiñas con catro días de antecipación, e un billete de terceira crase en 1920 custaba a nada cativa cantidade de 417 pts”.

O movemento asociativo

1ª Xunta Directiva da S.A.y C. Hijos del Partido de Corcubión

Debido á abundante presenza de galegos na Arxentina, os nosos emigrantes empezaron a “valorar as vantaxes da asociación, e polo tanto a fundar sociedades de ámbito galego e mais de ámbito comarcal e local. Á parte dos fins de beneficencia, axuda mutua e recreo, en moitas delas comezou a aparecer un obxectivo máis definido: a educación ou instrucción dos seus lugares de orixe” [Núñez, 1998: 74]. Xa que logo, creáronse en Buenos Aires entidades de ámbito galego, como o Centro Gallego (1907), a Casa de Galicia (1918) ou “El Hogar Gallego” (1921), e outras xa existentes recibiron un forte pulo, como é o caso da Asociación Española de Socorros Mutuos (AESM), que fora fundada en 1857, e que foi a entidade con maior número de socios ata que en 1930 foi superada polo Centro Gallego. Unha vez que con estas entidades estaba asegurada a asistencia mutualista, é cando os emigrantes crean outras sociedades de carácter comarcal, municipal ou parroquial. Son as chamadas sociedades de instrución, que, segundo datos de Peña [1991 I: 464], chegaron a ser 172 as constituídas na Arxentina. A súa finalidade, ademais de moitas delas implicárense no conflito agrario de Galicia, era a mellora das condicións do ensino nos seus lugares de nación, a poder ser coa creación de escolas (este autor fala de 65 novas escolas). A falta de instrución revelouse como un dos principais problemas que moitos emigrantes atoparon ao chegaren a América, polo que intentaron combater esta eiva. As sociedades de instrución serviron ademais, segundo sinalou Cagiao Vila [1999: 128], como ámbitos de socialización dos emigrados e incluso como a posibilidade máis doada de adquirir prestixio social para quen figurase no seus cadros directivos.

Os emigrantes da Costa da Morte, seguindo o exemplo doutras zonas, tamén crearon na década de 1920 varias sociedades de instrución na Arxentina. Da primeira da que temos noticia é da asociación “Hijos de los Ayuntamientos de Santa Comba, Zas, Cabana y Coristanco”, fundada o 4 de xuño de 1922, pero que en agosto de 1923 cambia o seu nome polo de “Hijos del Ayuntamiento de Santa Comba y anexos”, talvez pola existencia de sociedades dos outros concellos. Durante esta década contaba cunha media de 75 socios. En xaneiro de 1925 integrouse na Federación de Sociedades Gallegas, entidade que agrupaba pola época a preto de 40 sociedades.

Casto M. Insua, fundador da
ABC e Finisterre en América

O 24 de xuño de 1922 créase a sociedade “Hijos de la Parroquia de San Juan de Sardiñeiro”. Desta entidade, fundada o día do patrón da parroquia, dinos Peña Saavedra [1991 II: 400] que levantou unha escola, que era o seu empeño desde a fundación e que conseguiron inaugurar en 1931 no lugar de Sardiñeiro de Abaixo. Hoxe en día non se conserva porque sobre a súa estrutura construíuse o centro escolar Areouta. A asociación aínda seguía vixente a finais da década de 1930, mais supoñemos que non tardaría moito en esmorecer e os seus socios integraríanse na sociedade municipal ou na supramunicipal.

M. Areas Blanco, un dos
fundadores da ABC

Dous meses máis tarde nace a “Sociedad Agraria y Cultural de los Ayuntamientos de Mugía y Cée”, que enseguida se convertería en “Sociedad Agraria y Cultural Hijos del Partido de Corcubión”. A súa fundación foi polémica, por canto provocou a escisión dun grupo de socios muxiáns que crearon unha nova sociedade municipal. A data que tomaron como fundacional da entidade comarcal foi a do 26 de agosto de 1922, cando se celebrou a primeira asemblea, aínda que os estatutos e a aprobación da ampliación da entidade de bimunicipal a comarcal (ou neste caso bicomarcal, pois o partido xudicial abrangue os concellos das comarcas de Fisterra e Terra de Soneira) non tivo lugar ata o 27 de xaneiro de 1923. Catro anos máis tarde, o 30 de xaneiro de 1927 modificaría o seu nome polo de “Asociación Benéfica y Cultural del Partido de Corcubión”, sendo coñecida a partir de aquí polas siglas ABC de Corcubión. Evidentemente, foi a de maior importancia entre as sociedades de emigrantes da nosa zona, e mesmo se converteu nunha das máis senlleiras da emigración galega. Hoxe en día aínda resiste como unha das máis fortes da Arxentina.

Xunta Directiva  de "Unidos de
Puenteceso y Cabana" (1927)

A comezos do mes de decembro de 1922 créase a sociedade “Unidos de Puenteceso y Cabana”, á que tamén erroneamente lle atribúe Peña [1991 II: 403] a construción dunha escola, neste caso na vila de Corme, aínda que sinala en nota: “No hemos podido verificar si la escuela asignada a esta Sociedad es obra de la misma o de emigrantes del Ayuntamiento de Ponteceso agrupados de forma inestable” [Id.: 423]. A entidade mantivo unha actividade máis ou menos relevante ata a Guerra Civil española; xa no ano anterior a comezar esta, organizaba actos conxuntamente coa sociedade “Lar Bergantiñán”, que acabaría por absorvela, aínda que a entidade comarcal tampouco tivo moito percorrido. Nos anos corenta do século pasado temos noticia da existencia doutra sociedade bergantiñá, en concreto da “Asociación de Residentes de Buño”.

X. Paz Lestón, director do
Boletín da SCyA de Muxía

O 30 de xaneiro de 1923 quedaba formalmente constituída a “Sociedad Cultural y Agraria del Distrito de Mugía”, formada pola escisión dos socios que non aceptaran a idea da creación dunha entidade supramunicipal para todo o partido xudicial corcubionés. As dúas entidades mantiveron durante varios anos airadas polémicas sobre o seu labor en Galicia, o que quizais serviu de acicate para a realización de melloras na nosa terra. Aínda que non chegou a crear ningunha escola, a sociedade muxiá si que contribuiu a axudas para mellorar as que o Estado tiña nas distintas parroquias do concello. O seu percorrido rematou onde comezou, pois en xuño de 1938 intégrase de novo no seo da ABC de Corcubión, logo de case tres anos de colaboración mutua.

Na mesma época vaise crear outra asociación municipal dun concello do partido xudicial corcubionés, como é o de Zas. Así, o 1 de febreiro de 1923 fúndase a entidade “Hijos del Ayuntamiento de Zas”, con 76 socios fundadores. Polas listaxes de socios dunha e doutra entidade, podemos comprobar que na súa maioría pertencían á ABC os zasenses orixinarios da parroquia de Baio e arredores, mentres que os do resto do concello estaban na municipal. En 1941 cambiaría a súa denominación pola de “Asociación Hijos de Zas”, e aínda hoxe en día segue en activo.

A entidade “Unión Residentes de Puente del Puerto, Cereijo y anexos” naceu o 10 de maio de 1923. Esta sociedade abranguía as parroquias camariñás da Ponte do Porto e de Xaviña, e as vimiancesas de Cereixo e de Carnés; e en pouco tempo contaba xa con 200 socios. No momento da súa orixe marca como fin primordial o melloramento agrario e educativo das súas parroquias. Con todo, tivo pouco percorrido, pois a ABC acabou por absorvela.

A ABC de Corcubión sufriría unha segunda escisión, desta vez de socios fisterráns, que deron en crear unha nova sociedade, “Finisterre en América”, o 17 de setembro de 1926. Radicada en Avellaneda, a entidade fisterrá aínda hoxe segue con vida.

Membros da SAIMA de Laxe (1927)

O 16 de maio de 1927 decídese crear a “Sociedad Agraria, Instructiva y Mutua del Ayuntamiento de Lage y sus contornos”, pero a súa fundación foi sui generis por canto se produciu nunha asemblea da “Sociedad Agraria, Instructiva y Mutua del Partido Judicial de Negreira” (creada o 15 de agosto de 1920 –por certo, data da patroa da parroquia de Laxe-), entidade esta que estaba dominada por emigrantes do concello laxense. Estes, máis que crear unha nova asociación, o que fixeron foi acordar por maioría substituír o nome da sociedade polo do seu concello de orixe. Ao final, tras algunha que outra polémica, acabaron existindo dúas entidades cos nomes anteditos. A sociedade laxense tiña no momento da súa fundación-escisión 30 socios, que ese ano pasaron a ser xa 120. A potentada familia Musi, orixinaria de Soesto, foi a súa mantedora, e realizaron importantes achegas para melloras na escola e no pósito de pescadores da vila mariñeira. Nos anos trinta-corenta seguiría o seu ronsel o “Centro Renovación del Ayuntamiento de Lage”.

Fóra do noso ámbito territorial, pero próximas a nós, tamén temos que sinalar outras sociedades de emigrantes, como “Unión de Mazaricos” (creada o 6 de xuño de 1920), “Mutualidad y Cultura Muradana” (decembro 1913), “Unión Residentes de Outes” (fundada o 13 de novembro de 1910) ou “Hijos de Carnota”. Estas entidades en moitas ocasións interactuaron coas da nosa zona e desenvolveron proxectos en común. Se volvemos a coller as palabras de Pilar Cagiao [1999: 128-129] podemos concluír que todas "estas institucións operaron para moitos inmigrantes acabados de chegar como centros de amparo onde estableceron os seus primeiros contactos, como centros asistenciais onde solventaban os seus problemas de saúde, como centros de instrucción educacional e de ampliación de cultura e como lugares de entretemento para o tempo de lecer", pero sobre todo "constituíron o mecanismo máis evidente de expresión de identidade ó intentar reproducir pautas e manter costumes da propia sociedade de orixe" [Íd: 130]. 

Bibliografía:

• Cagiao Vila, Pilar (1999): “A vida cotiá dos emigrantes galegos en América”, en Cagiao, Pilar (comp.): Galegos en América e ‘americanos’ en Galicia; Santiago de Compostela: Xunta de Galicia; pp. 115-135.
• Eiras Roel, Antonio (1992): “La emigración gallega a América en los siglos XIX-XX. Nueva panorámica revisada”, en Eiras, A. (ed.): Aportaciones al estudio de la emigración gallega. Un enfoque comarcal; Santiago de Compostela: Xunta de Galicia; pp. 185-214.
• Fernández Carrera, Xan X. (1999): Ramón Caamaño. Historia viva da Costa da Morte; A Coruña: Xaniño.
• García Domínguez, Mª Teresa (1995): “Algunhas consideracións sobre o proceso migratorio da Costa da Morte: os emigrantes da zona de Fisterra cara a América no século XX a través das fontes censuais”, en Estudios Migratorios nº 1, Santiago de Compostela, decembro; pp. 203-227.
• García Domínguez, Mª Teresa (2001): “O labor dos emigrantes galegos no eido educativo: o exemplo do Partido Xudicial de Corcubión”, Entre nós. Estudios de arte, xeografía e historia en homenaxe ó profesor Xosé Manuel Pose Antelo; Santiago de Compostela: Universidade; pp. 729-747.
• González Fernández, X. Miguel (1990): Historias da Fisterra. Miscelania da Costa da Morte; Vigo: RP Edicións.
• Moya, José C. (2004): Primos y extranjeros. La inmigración española en Buenos Aires, 1850-1930; Buenos Aires: Emecé Editores. 
• Núñez Seixas, Xosé M. (1998): Emigrantes, caciques e indianos; Vigo: Xerais.
• Peña Saavedra, Vicente (1991): Éxodo, organización comunitaria e intervención escolar; A Coruña: Xunta de Galicia; 2 volumes.
• Rei Lema, Xosé Mª (2005): "As escolas dos emigrantes", La Voz de Galicia, Carballo, 4 de novembro, p. 14.
• Rei Lema, Xosé Mª (2008): "A Asociación Hijos de Zas cumpre 85 anos", La Voz de Galicia, Carballo, 9 de xullo, p. 11.
• Rei Lema, Xosé Mª (2009): "A creación das sociedades de emigrantes na década de 1920: o caso da Costa da Morte", Alborada nº 191, Buenos Aires, decembro.
• Rei Lema, Xosé Mª: Xosé Collazo. Obra poética; inédito.
• Vázquez González, Alexandre (2008): “Unha visión xeral da emigración galega contemporánea a América e a Europa”, Migracións na Galicia contemporánea. Desafíos para a sociedade actual; Santiago de Compostela: Sotelo Blanco; pp. 17-48.
• Villares, Ramón / Fernández, Marcelino (1996): Historia da emigración galega a América; Santiago: Xunta de Galicia.
• Villares, Ramón (2004): Historia de Galicia; Vigo: Galaxia.
• Prensa da emigración en Buenos Aires: Alborada, Boletín de la SCyA del Distrito de Mugía, Céltiga, Correo de Galicia, El Despertar Gallego, El Heraldo Gallego, Finisterre, Galicia (FSG).