"UNIDOS DE PUENTECESO Y CABANA", ASOCIACIÓN BERGANTIÑÁ EN BUENOS AIRES

A sociedade de emigrantes “Unidos de Puenteceso y Cabana”, constituída na cidade de Buenos Aires a comezos do mes de decembro de 1922, foi unha das moitas que naceron nos comezos desta década no país arxentino, como relatamos no noso estudo sobre as Asociacións de Emigrantes da Costa da Morte na Arxentina. A primeira noticia desta entidade témola o 8 de outubro de 1922, cando se publica no periódico bonaerense Correo de Galicia (nº 861, p. 4) unha convocatoria para todos os emigrantes orixinarios dos concellos de Cabana e Ponteceso co fin de artellar unha sociedade. A reunión terá lugar o domingo 15 de outubro de 1922, ás 15 horas, na Avenida Leandro N. Alem 2070. No número seguinte desa publicación (o 862, do 15 de outubro) reitérase a petición, pero agora aparece a sinatura dos convocantes: Eduardo Verdes (de Pelletes de Neaño), Eduardo García (de Dairita [sic]) e Luciano Ordóñez (de Brantuas).

Finalmente atoparemos constituída a sociedade a comezos de decembro, coa elección da súa primeira xunta directiva: Presidente: Eduardo García; Vicepresidente: Eduardo Verdes; Secretario: Ramón Souto; prosecr.: Evaristo García; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: José Souto Costa; vogais: Manuel Souto, Laureano Iglesias, Sebastián Vázquez, Evaristo Vidal, Luis Mato, Manuel Vecino, Manuel Montes e José Durán; revisores de contas: Evaristo García Vidal e Máximo García. A secretaría está situada na rúa Leandro N. Alem 2070 (Correo de Galicia 869, 3-12-1922, p. 5). Para o 28 de abril de 1923 preparan o seu primeiro acto, que consiste nunha gran velada artística e baile familiar no Salón-Teatro Mariano Moreno, na que foron representadas as obras La vena de plata, En la sombra e El chiquillo, todas elas moi aplaudidas.

O 15 de xullo de 1923 celebrouse a asemblea na que se aprobou a acta constitutiva e mais os estatutos sociais. Elixiuse unha nova xunta directiva: Presidente: Eduardo García; Vicrepresidente: Manuel Souto; secretario xeral: Ramón Souto; secretario de actas: José Sanesteban; prosecr.: Andrés López; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: José Ordóñez; inspector xeral: Eduardo Verdes; subinsp.: Luis M. Souto; vogais: Manuel Suárez, Evaristo G. Vidal, Evaristo García, José Suárez e Máximo García; supl.: Ramón Blanco, José M. Rodríguez e Adolfo Eiroa; revisores de contas: David Leis, José A. Martínez e José Mª García; bibliotecarios: Perfecto García e Luciano Pombo (Correo de Galicia 902, 22-7-1923). Para celebrar o seu primeiro aniversario realizan un festival artístico-danzante o 15 de decembro de 1923 no salón-teatro do Orfeón Español.

En abril de 1924 trasladan a súa secretaría á rúa Estados Unidos 1532, sede do Hogar Gallego, e redactan un novo estatuto no que o obxectivo social é “establecer el mutualismo, la instrucción, repatriación y recreo”.

O 27 de febreiro de 1926 celebrouse a asemblea para renovar a xunta directiva, que quedou constituída do seguinte xeito: Presidente: Francisco Beres, Vicepresidente: Eduardo García; secretario xeral: José Espino; prosecr.: José M. García; secretario de actas: Alfonso Núñez; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: Ramón Souto; inspector xeral: Eduardo Verdes; subinsp.: David Leis; vogais: Manuel Lavora, José Ramos, Francisco Pereiras, José Lema e Manuel Lema; supl.: José Ordóñez, José Suárez e Martín Brea; bibliot.: Jesús Pérez e Adolfo Eiroa; revisores de contas: Andrés López, José Sanesteban e José A. Martínez (Céltiga nº 29-30, 3-1926). Aproveitando a asemblea anuncian o traslado da secretaría para a rúa Bernardo de Irigoyen 483, pero a comezos de 1927 xa volven trasladarse, agora para a rúa San José 1717.

En maio dese mesmo ano volve cambiar a súa xunta directiva, que queda agora: Presidente: José M. García; vice: José A. Martínez; secretario xeral: Ramón Souto; prosecr.: José Espino; secretario de actas: Luciano Ordóñez; inspector: José Ramos; subinsp.: Alfonso Ferreiro; vogais: Gabriel Domínguez, Manuel Santos, Antonio Ramos, Ángel Rodríguez, Abel Ramos Pose, Pedro Rey e Adolfo Eiroa; revisores de contas: Andrés López e José Sanesteban; bibliot.: Elías Fernández. Dous anos botou esta directiva, pois o 9 de febreiro de 1929 celébrase unha asemblea para a súa renovación, que quedou da seguinte maneira: Presidente: José Ramos; vice: José M. García; secretario: Florencio Carril; prosecr.: Maximino Villalustre; secretario de actas: Eliseo Carril; tesoureiro: Luciano Ordóñez; protes.: Ezequiel Añón; inspector: Antonio Ramos; subinsp.: Pedro Rey; vogais: Manuel Santos, Manuel Moreira, Pedro Moreira, Antonio Vila, Manuel Vázquez Fariña, José Santos e Enrique Carpintero; revisores de contas: Francisco Beres e Felipe García; bibliotecario: Andrés López (Correo de Galicia 1206, 3-3-1929). A comezos dese ano trasladara unha vez máis a súa secretaría, agora na rúa Salta 1185, sede da Federación de Sociedades Gallegas.

Dos varios festivais que celebraron durante estes anos, destaca o que tivo lugar o 6 de abril de 1929. Foi un festival artístico-danzante no Salón do Círculo de Aragón que constou dos seguintes actos: 1º Pasodobre “Puenteceso y Cabana” interpretado pola orquestra do Sr. López; 2º Comedia nun acto “Los monigotes” interpretada polo cadro social que dirixe o socio J.M. García; 3º Pasodobre “Claveles rojos” pola orquestra. 4º Representación do diálogo cómico “Así los hizo Dios”, orixinal de R. Beltrán; 5º Tango; 6º O coro típico social que dirixen os socios señores Moreiras executará as pezas: “Os amoriños primeiros”, a jota “Puenteceso y Cabana”, “¡Ay! ¡ay! ¡ay!” canción cubana polo tenor Salgado, e a “Alborada de Veiga”; finalizando a parte artística cunha exhibición de jota polo Sr. Moreira. 7º Baile con dúas orquestras (Correo de Galicia 1210, 31-3-1929, p.4). Nas festas da sociedade van ser habituais os irmáns Moreira, orixinarios da parroquia pontecesá de Tella, que se van converter nos máis sonados acordeonistas da colectividade emigrada.

Poucas noticias temos da asociación da década de 1930, tan só unha referencia dun novo acto social, neste caso un festival que ten lugar en 1935. Así o sinala Miro Villar (2009: 70) na súa biografía sobre Antón Zapata, quen fora “convidado a participar nun festival galego organizado pola Sociedad Unidos de Puenteceso y Cabana, en colaboración coa Irmandad Artística y Cultural Ultreya, o 22 de xuño. Os beneficios ían destinados a engrosar a subscrición aberta para erixir un monumento a Eduardo Pondal. No amplo e variado programa do festival, Zapata intervén en dúas ocasións, na Primeira Parte para pronunciar unhas “Verbas laudatóreas encol do bardo”, despois da recitación do poema “O Cisne de Ponteceso”, e na segunda parte coa lectura doutro poema da súa autoría, “Acordeón Galego”, acompañado dos acordeonistas Irmáns Moreira”. Neste ano 1935 tamén veremos varios festivais nos que a sociedade “Unidos de Puenteceso y Cabana” desenvolve en colaboración con “Lar Bergantiñán”, entidade que posteriormente acabará por absorvela.

Aínda que Peña Saavedra lle atribúa, con dúbidas, a esta asociación a construción dunha escola na vila de Corme, o certo é que a modestia desta entidade non deu para financiar un edificio escolar nas terras de orixe dos seus membros. A finalidade desta sociedade quedou reducida, como outras moitas, a uns mínimos servizos mutualistas e, sobre todo, a dar cobertura ás horas de recreo e lecer dos seus socios.

Bibliografía:

- Peña Saavedra, Vicente (1991): Éxodo, organización comunitaria e intervención escolar; A Coruña: Xunta de Galicia; 2 volumes.

- Rei Lema, Xosé María (2009): “A creación das sociedades de emigrantes na década de 1920: o caso da Costa da Morte”, Alborada nº 191, Buenos Aires, decembro.

- Villar, Miro (2009): Antón Zapata García. Biografía dun poeta emigrado ao servizo da II República; Ames: Laiovento.

- Prensa da emigración en Buenos Aires: Alborada, Céltiga, Correo de Galicia, El Heraldo Gallego, Galicia (FSG).

A CASE CENTENARIA "ASOCIACIÓN HIJOS DE ZAS" (BUENOS AIRES)

Praza do Carme de Zas en 1929. [Foto: Caamaño]

O 1 de febreiro de 1923 é a data de nacemento da sociedade “Hijos del Ayuntamiento de Zas”, entidade creada por 76 emigrantes deste concello na cidade de Buenos Aires. Nesta época de creación de asociacións entre a colectividade galega, temos que falar da existencia desde o 4 de xuño de 1922 da sociedade “Hijos de los Ayuntamientos de Santa Comba, Zas, Cabana y Coristanco”, que, non obstante, en agosto de 1923 vai mudar o seu nome polo de “Hijos del Ayuntamiento de Santa Comba y anexos”, a bo seguro pola nova creación este ano de novas entidades por parte dos oriúndos de Zas e Cabana (“Unidos de Puenteceso y Cabana”). Tamén temos que facer referencia á existencia, no momento de fundarse a sociedade municipal zasense, da supramunicipal “Sociedad Agraria y Cultural Hijos del Partido de Corcubión” (creada o 26 de agosto de 1922, e posteriormente transformada en ABC de Corcubión). Aínda que logo se verá que esta non vai ter moito éxito cos orixinarios de Zas, pois dos máis de 600 socios que tiña en 1924 tan só 14 pertencían ao concello de Zas. Parece que os integrantes deste municipio na entidade do partido xudicial eran os procedentes da zona de Baio, influídos pola presenza nos seus postos directivos do poeta-canteiro José Collazo, e os do resto do concello preferían a entidade municipal.

Francisco Miranda, presidente fundador
[Foto: Asociación Hijos de Zas]

Pero volvamos á formación de “Hijos del Ayuntamiento de Zas”, e aos seus 76 socios fundadores, que foron os seguintes por orde de inscrición: Francisco Miranda, José Mourelle, Manuel Mouro, Ovidio Esmorís, José M. Mouro, Constantino Amigo, Ramón Moreira, José Blanco Silva, Francisco Ferreiro, Manuel Mourelle, José Espasandín, Alejandro Ríos, Francisco Rojo, Francisco Mallón, Manuel Espasandín, Francisco Pose, Manuel Blanco, Domingo Pose, Perfecto Suárez, Andrés Rojo, José Espasandín, Domingo Suárez, Manuel Trigo, Manuel Rial, José Moreira, Francisco Mouro, José Suárez, Manuel Moreira, Manuel R. Montes, Francisco M. Pose, Andrés Lorenzo, Manuel Recarey, Manuel Espasandín, Antonio Blanco, Manuel Domínguez, Manuel Silva, Pedro López, Modesto Brenlla, Manuel Fuentes, Marcos Fernández, José M. Miranda, José M. Espasandín, José Montes, Ricardo López, José M. López, Manuel Ferreiro Baña, José Blanco, José Ferreiro Baña, Manuel Ferreiro López, José Pardiñas, Manuel Blanco, Maximino Espasandín, Modesto Espasandín, Mª Josefa Grille, Joaquín Lorenzo, José Fernández, Manuel Costa, Manuel López, José Mallón, Benito Rial, José Rial, Modesto Pardiñas, José González, Manuel Landeira, Eduardo Ferreiro, Perfecto Ferreiro, José Somoza, José Regueiro, Manuel Castiñeira, Francisco Mourelle, Antonio García, Perfecto Calo, Daniel Mouro, Evaristo Blanco, Manuel Gallo e María Castiñeira. Foi elixido primeiro presidente da entidade Francisco Miranda, que botaría no cargo os tres primeiros anos da entidade. Establecen a súa secretaría na rúa Deán Funes 264 (Avellaneda). Os fins que se marcan na súa creación son os de axudar economicamente aos asociados enfermos ou ás familias en caso de morte. Os cartos sacábanos das cotas dos socios ou da celebración de actos para o tempo de lecer (sobre todo, festivais e “pic-nics”). Tiñan no seu calendario de festexos dúas datas ben marcadas: a da celebración do seu aniversario e a do Carme de Zas.

Nos case cen anos de vida, os presidentes da entidade, ademais do sinalado Francisco Miranda, foron os seguintes: José María Mouro (1926 a 1931), Higinio Fernández (1932, 1934, 1937 e de 1950 a 1952), Daniel Mouro (1933, 1936, 1940, 1947 e 1948), Francisco Mouro (1935), José Blanco (1938), Modesto Espasandín (1939, 1941 e 1942), Enrique Mouro (1943 e 1944), Serafín Rojo (1945 e 1946), Manuel Rojo (1949), Ovidio Espasandín (1953 a 1956, 1959 a 1960, 1963 a 1970), José María Busto (1957, 1958, 1971 e 1972), Enrique Mouro (1961 e 1962), Ángel Gerpe (1973 a 1978), José Río (1979 e 1980), Manuel Busto (1981, 1982, 2000 a 2011), Severino Pose (1983 a 1996), Constantino Costa (1997 a 1999), Ángel J. Pereira Espasandín (2012 e 2013), ata chegar ao actual, Enrique Ferradás (desde 2014).

A pesar de que o seu labor estaba centrado no benestar dos emigrados na Arxentina, no momento que se produce en Galicia o drama da guerra civil, a sociedade zasense non quedou de brazos cruzados e así, segundo lemos no semanario Galicia (nº 530, 8-8-1937), decide “realizar festivales y tratar por todos los medios legales a su alcance de adquirir fondos, ropas, víveres, etc., para ayudar a los niños huérfanos de la República Española”. A propia asociación de Zas figurará nunha ampla listaxe de sociedades de emigrantes na Arxentina que expresaron “su adhesión al Gobierno legítimo de España y su protesta contra la invasión de la Patria por tropas extranjeras” (“España en la Argentina. Los fieles a la República Española”, ABC, Madrid, 21-11-1937, p. 2).

Como vimos, os festivais eran os principais actos da entidade, celebrando sobre todo a patroa de Zas, a Virxe do Carme. Posiblemente para unha desas festas nacería o “Himno de Hijos de Zas”, composto en 1939 por Enrique Mouro, que sacamos de Núñez Seixas (2002: 256):

En aquel hermoso día

cuando a Zas él llegó

era la fiesta del Carmen

en la que él se divirtió.

Al son de las gaitas y bandas

orquestas y castañuelas

bailaban las juventudes

y hasta las gentes abuelas.

El joven pronto observó

que un coro bien formado

despidiéndose tristón

esta canción ha entonado.

Yo soy de Zas, de Zas me voy

pero volveré…

Si no vuelvo

yo me moriré…

Porque en Zas dejamos

muy bellos valores

pues hay en sus mozas

muy ricos amores.

El joven alegre

a bailar empezó

y esa misma tarde

su novia eligió.

Simpática y tan graciosa

la joven bella

aceptó al joven y entonces

dijo estas palabras de amor.

Que yo lo quiero de veras

me honro tanto en decir

pero de este mi pueblo

nunca jamás me he de ir.

Cantemos mi niña hermosa

que no saldremos ya más

juntos aquí viviremos

todos los hijos de Zas.

Na asemblea do 29 de setembro de 1940 resolveuse que a partir do 1 de xaneiro de 1941 a entidade cambiase a súa denominación pola de “Asociación Hijos de Zas”. En 1946 unha lei do goberno peronista fai que teñan que abandonar os seus fins asistenciais e centrarse nas actividades lúdicas e sociais. Xa que logo, deciden xuntar cartos para mercar un campo recreativo, o que conseguirán na década seguinte cun terreo na zona de Quilmes. En 1998, coincidindo co seu 75 aniversario, inauguraron unha nova sede social na rúa Suárez 236, no barrio porteño da Boca. En palabras dun dos seus últimos presidentes, Manuel Busto Moreira, “lo nuestro es la cultura, trabajamos por nuestras costumbres, por nuestras añoranzas, y de paso nos juntamos, los no tan jóvenes, a tomar un café y charlar un poco de Galicia”. Desde hai uns cantos anos contan con agrupacións folclóricas e nos seus locais impártense clases de gaita, pandeireta, acordeón e baile tradicional.

Bibliografía:

- Asociación Hijos de Zas. En su 75º Aniversario, 1923-1998; Buenos Aires, 1998.

- Asociación Hijos de Zas. 85º Aniversario, 1923-2008; Buenos Aires, 2008.

- hijosdezas.blogspot.com.es

- Núñez Seixas, Xosé Manoel (2002): O inmigrante imaxinario; Santiago de Compostela: USC.

- Palmou Carballo, Ángel (2013): “Hijos de Zas cumple 90 años manteniendo vivos los lazos con Galicia”, La Voz de Galicia, Carballo, 13 de abril.

- Rei Lema, Xosé María: Xosé Collazo. Obra poética; inédito.

- Rei Lema, Xosé María (2008): “A asociación Hijos de Zas de Bos Aires cumpre 85 anos”, La Voz de Galicia, Carballo, 9 de xullo, p. L11.

- Rei Lema, Xosé María (2009): “A creación das sociedades de emigrantes na década de 1920: o caso da Costa da Morte”, Alborada nº 191, Buenos Aires, decembro, pp. 47-48.

- Sixirei Paredes, Carlos (2001): Asociacionismo Galego no exterior, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, tomo I.

- Prensa da emigración na Arxentina: Alborada, Correo de Galicia, Galicia (FSG).