Tres "novas" historias de Pepe de Xan Baña no 150 aniversario de José Baña Pose

Este ano de 2022 fanse os 150 anos do nacemento de José Baña Pose, ou para sermos máis exactos o 4 de xaneiro de 1872 foi a data na que este xalleiro veu ao mundo no lugar de Varilongo, da parroquia de Santa Sabiña, concello de Santa Comba. Fillo do soneirán Juan Baña Lois, do lugar de Teixidón, na parroquia de Mira, no concello de Zas; e da bergantiñá Juana Pose Negreira, do lugar do Anido, na parroquia da Agualada, no concello de Coristanco. Pepe é o maior de sete irmáns dunha familia labrega pero con posibles, pois seu pai foi durante moitos anos o maior contribuínte por rústica do concello. A pesar diso, en 1889, cando tiña 17 anos, Pepe colle o camiño da emigración e chega a Cuba, onde vai traballar de primeiras, como case todos os galegos, nunha "bodega", que viña sendo unha tenda de ultramarinos. En 1892 ingresa no Seminario de San Carlos y San Ambrosio, mais o seu destino non ía ser o clero. Con todo, o seu paso polo seminario valeulle para adquirir unha formación que non tiña cos tres anos de escola aos que asistira en Galicia. Apuntouse tamén ás clases nocturnas de instrución do Centro Galego de La Habana e foi forxando unha serie de relacións co máis destacado da cultura galega na illa caribeña. Iso valeulle para traballar como auxiliar de administrador no semanario La Tierra Gallega, que dirixía Curros Enríquez, mais a súa vida íao levar ao mundo da hostalería, inaugurando o restaurante Gran Cocina Europea. Máis adiante no tempo pasaría ao mundo académico facéndose profesor de instrución pública.

Publicidade do seu primeiro libro no Galicia

En 1899 publica os seus primeiros textos na revista Follas Novas; son dous contos que aparecen asinados co pseudónimo de Varilongueiro e un poema ("A Soneira") que asina coas iniciais J.B. En abril de 1901 volve por vez primeira a Galicia, e en 1904 empeza a escribir xa con regularidade na citada revista, agora xa co pseudónimo que o vai facer famoso: Pepe de Xan Baña. Con este nome chega a publicar tres obras: a primeira en 1911, cando decide volver a Santa Comba e con tal motivo prepara prepara un libriño para os seus veciños. Trátase da Carta de Pepe de Xan Baña, dedicada a Farruco do Vinculeiro. Este longo poema de 81 estrofas ha de introducilo no seu segundo libro mais con modificación no título: "Carta ós de Santa Comba de Negreira". Esta segunda obra aparece en 1921, e tamén a fai para traer nunha nova visita -a terceira e última- ao eido natal. Estamos falando de Vindicación, vida e milagros de Pepe de Xan Baña en trinta anos de Cuba. Á volta desta viaxe, en 1922, vai aparecer a terceira, Suspiros na terriña despois de trinta e dous anos da Habana. Á parte destas tres publicacións, seguiu colaborando na prensa da colectividade galega emigrada na illa con todo tipo de textos. En 2005 recompilaramos a súa obra nun libro titulado As historias de Pepe de Xan Baña. A obra de José Baña Pose, publicado pola editorial xalleira tresCtres. Agora, coincidindo co 150 aniversario do nacemento do autor, traemos tres textos que non figuraban nese libro pois fómolos atopando segundo foi aumentando o catálogo de publicacións da emigración rescatadas de diversos arquivos da illa.

Luis Otero Pimentel

O primeiro dos textos foi publicado na revista Galicia (nº 21, La Habana, 27.5.1911) baixo o título "As campanas". Está dedicado a Luis d'Outeiro, pseudónimo do escritor e militar Luis Otero Pimentel, que estivo destinado na illa caribeña ata 1899, onde trabou amizade con Baña. Alí publicara a súa obra máis famosa, a novela Campaña de Caprecórneca, antes de ser trasladado a Cádiz, desde onde seguiu enviando textos ás revistas cubanas. No seu texto, Baña fai referencia a un artigo de Otero que apareceu no Galicia (nº 20, 20.5.1911) titulado "Consternación en Galicia. Una partida carlista", no que fala das campás da igrexa de Duxame (aínda que Baña modifica o topónimo). Con posterioridade, Otero publica a resposta ao texto de Baña no Galicia (nº 31, 5.8.1911) co título "As campanas de Duxame. Resposta a Pepe de Xan Baña", e nel volve sobre as campás de San Miguel de Duxame, en Vila de Cruces, que foran unha doazón dun antepasado seu, Domingo de Otero, virrei das Indias Orientais, e que eran famosas na redonda polo seu agradable son. En 1906 Otero publicara en Cádiz un libriño de poemas co título As campanas de Duxame, nas que un neno emigrado ten saudades das badaladas da igrexa da súa parroquia, libro que segundo o autor fixera para enviar á súa parroquia e así que os nenos aprendesen a ler en galego (por certo, non atopamos en ningunha publicación o lugar e data de nacemento de Otero Pimentel que se axusten á realidade, que vén sendo a aldea de Outeiro, parroquia de Portodemouros, concello de Vila de Cruces, no día 3 de setembro de 1944 -ás veces figura como orixinario de Lalín ou nacido en 1834-). O texto de Baña fai referencia ao que sentiu cando escoitou as campás da súa parroquia a primeira vez que volveu a Galicia en 1901, un sentimento semellante ao que expresou Otero Pimentel coas da súa parroquia veciña de Duxame.

As historias de Pepe de Xan Baña
recolleu en 2005 a súa obra

Os outros dous textos foron publicados no xornal Heraldo de Galicia. O primeiro, titulado "Ven Santiago", apareceu no nº 37 (26.6.1921) e é un conto en galego que se desenvolve en La Habana e no que o protagonista é o apóstolo Santiago. O segundo titúlase "Melilla" e vén no nº 44 (16.10.1921); é un artigo en castelán sobre a Guerra do Rif, no que Baña fai referencia a un texto publicado o 25 de setembro no mesmo xornal por O. de Velle, no que este critica que autoridades españolas na illa se preocupen de recrutar mozos en Cuba para iren á guerra e non de repatriar galegos enfermos que non teñen medios económicos. Pola súa parte, Baña fai un alegato contra o goberno español que logo do Desastre de Annual segue alistando mozos para ir loitar por un territorio que a estes non lles importa nada, polo que moitos deles fan o imposible por emigrar a América. Sobre este tema tratará tamén nun poema publicado en Suspiros na terriña titulado "Fuxindo a Melilla en Guldrís". No Heraldo de Galicia vai publicar tamén uns "Recuerdos de un viaje a Galicia", dos que atopamos tres capítulos (do segundo ao cuarto), sen que teñamos o número no que figura o primeiro nin apareza a continuidade do cuarto nos números seguintes, polo que se cadra o propio director do Heraldo deixou de publicar estes recordos de Baña. No noso libro xa publicabamos unhas inconclusas "Impresiones de un viaje" que apareceran en Eco de Galicia sobre a mesma viaxe de 1921.

AS CAMPANAS

Ó señor Luis d'Outeiro

Luisiño, aquí estou, home. Pol-o correo eiche de escribir logo. Estou esperando que Cerdeira m'acabe d'imprimir un libriño pra mandarcho, e dentro dunha carta, pra non gastar dous sellos; pro hoxe lin unha historia feita por ti, en Galicia, e non me para o sebo n-o corpo, si eu non fago, ou millor dito, digo outra. Móveme facer esto aqueles renglons donde falas d'as campanas de Deixame [sic]. Lee, meu velliño, e verás:

O día primeiro d'Abril d'o ano mil novecentos un, ás tres d'a tarde, cheguei d'a Habana á casa de meus pais. Ti xa sabes ben o que pasa cando chega un fillo. Meus pais (cand'os volverei ver), cinco hirmans femias, un criado, dous xornaleiros, estaban derredor de min no sobrado grande. Eles mirando pra min, e como sacaba d'a ucha que levei moita roupa boa, e eu mirando pr'as uchas vellas que deixara, había doce anos, onde se garda aínda hoxe o trigo, millo e centeo; tallos, cadeiras, mesa de comer día d'a festa, alzadeiros, cuncas de talabeira, moi poucas sans, todo estaba como cando eu era neno, e todo me saudaba, oí ben, Luisiño, todo me falaba o corazón. Miñas hirmans limpando as bagullas d'alegría, miña madre, ou máis gallego, miña nai, póndome unha cunca de leite fervida con mel n-a mesa, e un molete de oito libras; meu pai, mirando uns libros que levaba. Como había brétema e erballaba, o día cerraba máis cedo; e oyo: tan... tan... tan... Luisiño, non m'o creerás, home; penso que si: dei un salto e dixen: ¿e iso que é? Puxéronse todos mirando pra min, espantados. Volve a campana, máis lixeiro que antes: tan... tan... tan... e ó tempo qu'eles decían todos á ves: ¡Que foi, Pepiño? Excramaba eu: ¡Ay! A campana, e esbagullei; e esbagullo agora tamén. ¡Cando a volverei a oír!

Adiós, Luisiño; xa che escribirei; teño moito que contarche. Perdona que che trate de ti, pois podes ser meu pai. Es vello, home: ¡sesenta e seis anos! Teño medo de non verte. Eu nacín o mesmo ano que te tomaron por calrista. Xa teño corenta, pro parece que teño trinta no máis.

VEN SANTIAGO

Cando cheguei a esta ciudá pra escribir a miña vida e Milagros, fun a ver un paisano canónigo d'a nosa catedral d'a Habana: encontrei unha velliña na porta d'a casa, e díxome que non estaba, nin seu pai nin seu hirmán; qu'iban a cumprir unha promesa. Iba a dar volta, pr'o a velliña detúvome, pediume por todos os santos que lle fixera un favor: pois, siñor, hay dous días que o meu home fui cos cartos pra comprar que comer na praza e aínda non veu. Dous días hay que estou aquí n'esta porta ollando e non o vexo chegar. ¡Que medo teño que lle pasase algo! Vosté, pola alma de súa nai... Aínda non morreu, siñora. ¡Ay!, perdone, como vosté xa ten cara de vello... Siga vosté. Podrame ir ó "Pavo Real" e preguntar por Alixandro... digo non pregunte, berre por el, porque sinón vanll'o a negar; e cand'o vexa dígalle que veña antres que me morra de pena. Pian... pian... chego a Compostela 70 e dígolle a un velliño que lle diga a Alixandro que o buscan. ¿Quen é ese Alixandro? Un home alto e vello que está aquí! Aquí non hay ningún Alixandro! ¿Este non é o Pavo Real? Si, señor, pro non hay ningún Alixandro. Entabrei conversación pra contestarlle á vella, por si me tomaba o pelo, dixénome que non fora burro, que lle dixera á vella que Alixandro fora pró campo... que dita vella comíalle todo o que ganaba. Adimireime, porque c'unha rapaza esprote a un vello é de direito, pro unha vella de 60 pr'arriba, non'o creía. Pois élle verdá; nin casados son.

¿Non son casados e viven na casa d'un canónigo? Non, siñor.

Estuven pensando si volver a xunta a vella ou non volver, pro como a vella me dixera que o pai d'o canónigo a quería moito, e eu tiña que volver aquela casa, por non oír a vella o día que fora, volvín, e seguía a vella na porta...

Aínda non chegara, cando oín que me dixo: é vosté millor que o pan branco. Pois, siñora, o seu home foi pró campo. Jo, jo. Non fui a ningún lado; el está alí. Bueno pois... hastra mañán...

Marchei e volvín ó outro día. Senteime co pai d'o canónigo, que é muy velliño, e púxenme a parolar. Saleu a vella prá calle e berroulle o vello con quen eu estaba falando: Oya, señora, si vosté non se muda vou a trager a Sanidá pra que os voten prá calle. ¿Por que, hay algo podre no cuarto? Si, señora, dixo o vello: vostedes os dous.

Quedei adimirado, pois ela dixérame que o pai d'o canónigo a quería moito, e pregunteille que cras de xente era aquela. Non me fales, Pepe, eses son o demo. Como a casa custa tanto, alquilei un cuarto a un matrimonio xoven; como eran os dous novos, tiña medo que non se levasen d'o xenio, mandeinos mudar pra meter estes dous vellos podres. Oito meses me deben, sempre están com'os cans, e vivindo como demo, qu'eu non sabía...

Acabouse o conto e díxome: Pois, home, chegaches a tempo. Ti que non tes que facer, mira ver si me buscas o Apóstolo Santiago. Creín que era pra remachar o conto d'a vella... Pro saliu ó meu encontro e continuou: Non te poñas con cara de ferruxe, Pepe, Santiago Apóstolo está en Habana. Pacho Pego mandouno vir e veu, presentou os seus papés pra que o foxen sacar de Triscornia, pro coa enchente d'os muelles, non pudo saír o faco, que viña dentro d'unha caixa de madeira. Hay oito meses que se anda tras d'el e non s'encontra. Pra min, que montou a cabalo e foise por eses campos de Cuba. Fai com'os seus paisanos, en ves de protexer as gallegas protexa as cubanas.

Como el axéitase ben no seu faco branco, e as guajiras vólvense tolas por un home así, mira a ver, ti que andas polo campo, si o encontras, que veña a darnos a man aunque despois se volva a ir.

Qu'inda me leven os demos si eu non debo ter cara de zarralleiro. Onde queira que chego me mandan traballar. Míranme de riba a baixo, danme encomendas. Esto pásame moitas veces, tanto, que agora, encanto miro un que me mira, xa lle conozo que me vai mandar algo, e poño a lingua pra que diga que non.

En canto a Santiago, é verdá que o vino nos muelles, e aínda hay quen di que o ten os cataláns agochado, pro eu non o vou a averiguar. Onde o quero ver vereino. Na praza d'o consistorio, en Compostela.

MELILLA

Si hubiera un poco más de apego a leer la prensa regional a estas horas serían bien comentados los "Bocadillos Quincenales" del número pasado. Sí, señor; cuando se nos decía que no había medios en absoluto para hasta por su justo precio, conducir a tantos emigrantes a la Patria oficialmente, el amanecer del otro día de haberlo dicho, sobran dineros para reclutar y barcos para conducir, no a la madre patria... ¡A Melilla! Teniatis risus.

Y escribir hoy contra Melilla es ser mal español. Después de haber perdido la América con las Filipinas y sus cayos e islas Ladrones, nuestro porvenir y nuestro honor están escondidos en el África. Se dice en serio y se entonan cantos épicos a la nueva tierra de Promisión.

Véase cómo lo ven los que le toca ir a conquistarla:

Era el veinticuatro de Julio, día de los tradicionales fuegos de nuestro Patrón de Las Españas. Hallábamonos en el paseo de la Herradura de nuestra Jerusalén de Occidente, esperando la noche para contemplar por primera vez los encantos que bullían en nuestra mente desde que empezamos a tener uso de razón, contados por nuestros padres que lo han visto dos veces en 76 y 79 años que cuentan respectivamente de edad. De súbito se levanta un murmullo y se apodera un espanto de la enorme concurrencia: "¡Melilla! ¡Melilla! Todas las fuerzas decapitadas. El Estado Mayor entero se suicidó".

Nosotros, acostumbrados a recibir impresiones con el choteito criollo, contestábamos a los familiares que nos lo contaban: que esas eran bolas; pero no había forma de hacerles sonreir. Los periódicos locales son de escasa importancia y por ellos dije para mis adentros: Unas perras máis que otro día de venta. Pero alrededor del cuartel se agrupa la gente. Los muchachos hacen coro a los soldados en la calle; en el hotel Suizo, sitio de la alta oficialidad se ven personas distinguidas, entrando y saliendo con reserva. Los rostros se contraen; los pañuelos de las mujeres se llevan a los ojos y de fiesta, que estábamos, se convirtió aquello en una especie de acto fúnebre. Ya quisiéramos para ellos un entierro de "San Antonio" Chiquito para su consuelo. Los fuegos se incendiaron como de costumbre: El consistorio con su Montero Ríos en medio, lleno de gente. Se termina a las doce. "¡Ay, Dios mío! ¡Melilla! ¡Melilla!". Así se retira la muchedumbre. Partimos para ir a nuestra posada en Vista Alegre: pasamos por el cuartel. Los soldados adentro: ¡Viva España!

En la carretera hay grupos de personas: Oíamos: para América: para Cuba, para el Brasil: todo, menos Melilla. Llegamos a la aldea: "aunque no nos quede nada, llévenos nuestro hijo con usted para Cuba. Todo se consigue aquí. El caso es no ir a Melilla. Aquello es de los Moros: aquello no es nuestro. Queremos no verle más, pero que viva". Y en un santiamén, mil pesetas "per capita" para Cuba; setecientos cincuenta para América se pusieron más patriotas lejos de los moros, y "más cerca de la Patria", que hijos tiene nuestra España luchando con verdadero convencimiento de que pelear en Melilla, es pelear por ni para España.