Cando
en 1923 os dirixentes da “Sociedad
Agraria y Cultural de los Hijos del Partido de Corcubión”
(posteriormente mudado o nome en “Asociación
Benéfica
y Cultural
del Partido de Corcubión”) redactaban
os seus estatutos deixaban moi claros os seus fins. Así, no artigo
2º figuraban as súas intencións de:
a)
Propender por todos los medios al mejoramiento agrario de aquella
parte de Galicia.
b)
Procurar asimismo la creación de escuelas de instrucción primaria,
industriales y de artes y oficios, tendiendo al mejoramiento de las
existentes, creando premios y estimulando todo aquello que esté
comprendido en el orden cultural.
Xa
que logo, a asociación nacía cunha clara intención de converterse
nunha sociedade agraria e de instrución. Foi a súa principal
actuación no primeiro campo a creación dunha Granxa-Escola
Agrícola, aínda que, como vimos noutro
artigo,
tivo pouco futuro. No plano educativo os seus primeiros esforzos
foron os de premiar os mellores alumnos de cada escola, así como os
mellores mestres, do
partido xudicial corcubionés.
 |
| Dúas imaxes da construción da Escola de Nemiña (Muxía) |
Outra
actuación posterior foi a de colocar nas portas das igrexas e das
casas do concello de todo o partido xudicial unha chapa coa seguinte
lenda: “El
saber leer, escribir y contar, abre las puertas del éxito. Si usted
no tiene esos conocimientos, no debe emigrar”
(Correo
de Galicia
nº 1164, Bs. As., 13 de maio de 1928, p. 16. Núñez Seixas [2001:
13] sinala que esta iniciativa “non só trataba de procurar o ben
dos emigrantes, senón tamén de evitar que a colectividade se vise
desprestixiada pola imaxe ofrecida por analfabetos acabados de chegar
que non saberían expresarse con corrección en idioma español”).
Este feito provocou a queixa de Xervasio Paz Lestón (“Al
margen de una iniciativa”, Correo
de Galicia
nº 1167, Bs. As., 3 de xuño de 1928, p. 16),
secretario da S.
A. y C. Hijos
de Muxía, que criticou que a ABC, co capital económico
que
manexaba neste momento, non fixese máis por solucionar o problema da
educación, pois podía dotar as escolas existentes do material
necesario e mesmo imitar outras sociedades que estaban a construír
novas escolas. Non tardaría a ABC en levar a cabo proxectos de maior
calado educativo.
 |
| Escola de Pasarela en 1932 e na actualidade -coa nova altura de 1956 e a reforma do presente século- |
“Sin
cacareos ni alharacas. Aunque de modesta esfera, contribuiremos a
desterrar el analfabetismo en nuestra comarca”.
Deste xeito titulaba Díaz Novo o seu editorial de Alborada
(nº
43, Bs. As., febreiro de 1929),
dando conta da resolución da asemblea do día 2 de febreiro de 1929,
na que se aprobou o “importantísimo
proyecto de la creación de centros escolares en todos los
ayuntamientos que componen el distrito judicial de Corcubión”.
Sobre estes centros sinala Díaz Novo: ”No
entra en las pretensiones nuestras, el boato, ni la fastuosidad del
edificio grandioso, que ha de ser pasmo de la admiración de propios
y extraños, ni queremos que los nuestros admitan en cuanto a su
magnificencia el parangón con los centros similares creados por el
esfuerzo de otros hermanos de América”.
Nesa
concorrida asemblea, na que tivo protagonismo destacado o baiés Pepe
Collazo na súa calidade de secretario, aprobouse por maioría a
seguinte proposta:
La
creación de dichos centros escolares de instrucción primaria, de
inmediato y a medida que lo permitan los fondos sociales de la
A.B.C., con las viviendas respectivas para los maestros encargados de
la enseñanza, debiendo ser, unas y otras, de construcción sencilla,
las que serán de propiedad exclusiva de esta Asociación. Para todo
lo que corresponde a llevar a la práctica la ejecución y la forma
de estos edificios, así como de las gestiones que han de iniciarse
al respecto, la Asamblea otorga a la Junta Directiva, un voto amplio
y de confianza.
Habiéndose
aprobado también por mayoría, el sorteo de las mismas, se verifica
este con el siguiente resultado: 1ª, Mugía; 2ª, Vimianzo; 3ª,
Finisterre; 4ª, Cee; 5ª, Dumbría; 6ª, Zas; 7ª, Corcubión; 8ª,
Camariñas y 9ª, Buenos Aires.
Seguidamente,
se aprueban por aclamación, los nombres que, conjuntamente con el de
la A.B.C. han de llevar las tres primeras escuelas sorteadas, que son
los siguientes: “Manuel Areas Blanco”, “Enrique Labarta Pose”
y “Juan Díaz Fernández”.
 |
| Escola de Suarriba (Sardiñeiro) en construción e en funcionamento |
Seguindo
a Díaz Novo, vemos que a situación das escolas non terá lugar na
capital municipal, senón noutros “lugares
más apartados, que por ende son los más necesitados y por
consiguiente, los que más derecho tienen a nuestra atención (…)
para que comprenda el mayor número posible de futuros educandos”.
Xa que logo, os tres lugares escollidos para as tres primeiras
escolas van ser
Nemiña en Muxía, Pasarela en Vimianzo e Suarriba en Fisterra, e
os nomes elixidos para bautizalas tiñan a súa razón de ser: Manuel
Areas Blanco, natural de Lires (Cee), foi un dos fundadores da ABC,
ademais
do
seu presidente en 1924 e en 1928, ano no que morreu; Enrique Labarta
Pose, coñecido escritor
baiés, fora xa motivo
de varias homenaxes pola asociación; e Juan
Díaz Fernández, natural de Betanzos, foi mestre de Corcubión
durante máis de trinta anos e
a maiores vai ser o
apoderado da ABC en Galicia para a construción destas
escolas.
 |
| Dúas imaxes da Escola de Estorde |
Pouco
tempo despois, o tesoureiro da entidade,
Marcial González, propón a inmediata construción da cuarta escola
no concello de Cee, para a cal doaría mil pesos e toda a madeira
necesaria se se fai no lugar de Estorde. A súa proposta non só foi
aprobada pola xunta directiva, senón que se decide que leve o nome
de tan benemérito veciño. Aínda
así, a
elección de Estorde creou un conflito co concello ceense, que
prefería facela noutro sitio. Neste momento había no concello seis
escolas, nos lugares de Cee, A Ameixenda, Brens, Lires, A Pereiriña
e Toba. Segundo
a proposta do concello os de Estorde tiñan facilidade para se
desprazaren
a Toba, e incluso a Corcubión ou a Sardiñeiro; en cambio os lugares
de Sembra e A Carbaliza (da parroquia de Toba) e Tedín (da de Lires)
deberían contar cun centro escolar pois a súa distancia con
calquera das escolas existentes era moita [Cfr. Actas das sesións do
5 e do 29 de agosto de 1929 da “Junta Local de 1ª Enseñanza de
Cee” no
web do colexio Eugenio López].
Neste
caso, como a bo seguro que sucedeu
nos
outros, a presenza e
a presión de
destacados
emigrantes
dos lugares escollidos influíu moito na situación
final da escola.
No
mes de setembro xa dan comezo as obras das catro escolas, segundo se
nos informa en Alborada
(nº
51, Bs. As., outubro de 1929)
logo de que o Gobernador da Provincia aprobase a súa construción.
Como mostra ofrecemos aquí un extracto da solicitude dos veciños de
Pasarela ao
Gobernador provincial:
Los
que suscriben, vecinos y residentes en los lugares de Pasarela,
Magro, Penedo, Gándara de Lamas, Fojo, Castro-Buján, pertenecientes
todos ellos a la parroquia de Calo, término municipal de Vimianzo, a
V.E. con el debido respeto exponen:
Que
todos estos lugares, con el de Calo, contaban con una población de
setecientos ochenta y dos habitantes, según el censo de 1920,
vigente. (…)
Que
la actual situación política, echando por tierra la nefanda apatía
en pro de la sagrada misión de la enseñanza, a instancias del
Ayuntamiento concedió una escuela para el lugar de Pasarela, que es
el mayor de la parroquia; pero los que suscriben dudan de su
veracidad, por cuanto desde aquella fecha no se volvió a saber nada
sobre el particular.
Que
enterados de nuestra triste situación los que componen la Asociación
Benéfica Cultural del partido de Corcubión en la Argentina, dieron
orden a su representante para que, de común acuerdo con el municipio
y contando con nuestra cooperación y aportamiento, se construya un
edificio que reuna todas las condiciones pedagógicas e higiénicas
para Escuela y otro contiguo, capaz y decente, para vivienda del
maestro.
Por
todas estas razones expuestas a V.E. humildemente suplican que, (…)
haciendo presente al Excmo. señor Ministro de Instrucción Pública
nuestras tristes y justas lamentaciones, para que nos conceda la
creación de una escuela mixta servida por maestra o maestro, para el
lugar de Pasarela, parroquia de Calo, en este Ayuntamiento de
Vimianzo.
Pasarela
(Vimianzo), 31 de Agosto de 1929.
(Firman
la instancia 25 vecinos y se adhieren 62, que no sabían firmar, lo
que arroja la suma de 87 cabezas de familia).
 |
| As escolas tiñan un modelo único como vemos nas fotos de Pasarela e de Suarriba |
Para
a construción das escolas seguiuse un modelo único, segundo
datos tirados de García (2001: 744),
polo que os edificios tiñan que ser de planta baixa rectangular (16
m. de longo, 9’5 m. de ancho e 1’7 m. de alto), tellado a dúas
augas, unha gran sala para impartir clase duns 150 m2,
con seis grandes ventás. Adxacente á aula estaba a vivenda do
mestre, que contaba con cociña, baño, adega e un cuarto. Contaban
ademais cun pequeno campo para recreo dos alumnos. A fachada carecía
de toda decoración a non ser a placa de mármore na que aparecía o
nome da escola e o seu número e mais o nome da institución
benfeitora (a
escola de Pasarela diferenciarase das demais porque no seu
frontispicio vai levar un reloxo doado polos veciños deste lugar
emigrados en Buenos Aires).
No mes
de novembro (Alborada
nº 52)
informan das dificultades na construción das escolas, sobre todo nas
de Suarriba e de Nemiña, pois teñen que ir buscar a pedra a sitios
afastados (en concreto, ao
Petón do Rocín e a Touriñán, respectivamente), tarefa na que en
carro invisten un día. Con todo, anuncian o inminente
funcionamento da de Suarriba, que xa conta con todo o material
necesario sufragado polo concello fisterrán. Neste mesmo número
fálase da posibilidade de deixar o nome de Labarta Pose, destinado á
escola de Pasarela, para cando se constrúa a escola no concello de
Zas, concretamente “en
los alrededores de Bayo”.
A Xunta Directiva non aprobou esta petición e mantén o nome do
poeta baiés para a escola de Pasarela. A mediados de 1930 xa estaban
as catro construídas e inician os trámites para dotalas de mestres.
Coa
chegada da II República a situación da educación mellorou
considerablemente. Isto afectoulles ás escolas da ABC, que, de
acordo coas autoridades vixentes, deciden dar en usufruto as escolas
aos
propios concellos, aínda que debían cumprir unha serie de
requisitos, como a conservación dos edificios, non dedicalas a
outros fins que os educativos, e a imposibilidade de vendelas. De non
cumprir calquera deles, os concellos deberán renunciar aos
seus dereitos sobre elas (Alborada
nº 67, Bs. As., outubro de 1931).
A entrega en usufruto aos
concellos tivo lugar a comezos do ano 1932.
A
idea era seguir buscando fondos para completar a construción dunha
escola en cada concello, pero
a situación vaise
torcer.
Nas negociacións
para a fusión entre a ABC de Corcubión e a SAyC
de Muxía, os
muxiáns presentan unhas
bases nas que
figura un punto 6º no que se
di:
“Mantenimiento
de los propósitos de realizar obra cultural y benéfica en la
comarca corcubionesa, pero más adelante, cuando allá surja una
generación menos egoísta y menos refractaria a las iniciativas de
interés colectivo o general”
(Galicia
-da
FSG-
nº 446, Bs. As., 15 de decembro de 1935, p. 8.).
A resposta dos corcubioneses non deixa lugar ás dúbidas, pois
séntense “desmoralizados
por la falta de cooperación de las personas residentes en el
partido. Manifestaron que, a pesar de haber construido cuatro locales
que están funcionando como escuelas, no han conseguido tener cuatro
socios cotizantes y menos constituir la ‘asamblea de delegados’
que establece el capítulo único de los Estatutos, por lo cual la A.
B. C. tuvo que otorgar poder a una sola persona para que vigile por
los intereses sociales! (¡Un solo representante en un Partido de
cuarenta mil almas!)” (Galicia
-da FSG- nº 448, Bs. As., 29 de decembro de 1935, p. 2). Ese
representante era o
mestre Juan
Díaz Fernández.
O malestar era evidente.
 |
| Os catro protagonistas que deron nome ás escolas da ABC: Manuel Areas Blanco, Enrique Labarta Pose, Juan Díaz Fer- nández e Marcial González |
A
fusión das dúas sociedades aínda tardaría en concretarse e cando
o fixo tres anos despois, rexistran no acordo definitivo: “Una
vez consolidada la obra social en este país, la Asociación
proseguirá las mismas en la comarca, llevando a cabo la construcción
de las escuelas proyectadas, siempre que así los resuelvan las
asambleas”
(Galicia
-da
FSG- nº 570, Bs. As., 15 de maio de 1938, p. 3). Pero
o triunfo franquista na guerra civil puxo fin a este proxecto de
escolarizar todos os concellos deste partido xudicial, polo que catro
deles quedaron sen as escolas dos emigrantes. E
non só iso, senón que as novas autoridades militares españolas
apropiáronse dos edificios que construíran estas sociedades de
emigrantes, sen que estes puidesen facer nada por evitalo. Acabáronse
as axudas desde a emigración para a mellora educativa dos nosos
lugares, pois o goberno franquista ocupou os edificios, pero non foi
para dotalos de melloras. Os catro edificios correron distinta sorte;
pois
así mentres a mediados da década de 1950 os veciños de Nemiña
escríbenlle á directiva da ABC que interceda ante o goberno español
debido
ao
estado ruinoso no que se atopa o centro
escolar, en Pasarela os propios veciños déronlle unha altura máis
ao edificio para convertelo nunha escola de nenos e nenas con vivenda
para os respectivos mestres (cfr. Vázquez Canosa, 2010: 70-72). E é
que ante o
desleixo
gobernativo,
eran
os veciños os que tiñan que tomar a iniciativa pola súa conta,
como foi o caso de Baio, no que os emigrantes en Buenos Aires,
comandados por Pepe Collazo -destacado directivo da ABC cando a
construción das súas escolas-, xuntan cartos para a construción na
súa vila do que van ser as Escolas Agra Regueiro, na
que podería ser a “quinta” escola da ABC, pero que presenta
outros condicionantes e outras características, como veremos noutro
artigo.
Bibliografía:
-
GARCÍA
DOMÍNGUEZ,
Mª Teresa (2001): “O labor dos emigrantes galegos no eido
educativo: o exemplo do Partido Xudicial de Corcubión”, Entre
nós. Estudios de arte, xeografía e historia en homenaxe ó profesor
Xosé Manuel Pose Antelo;
Santiago de Compostela: Universidade; pp. 729-747.
-
LAMELA GARCÍA, Luis V.
(1990): “Las escuelas de los emigrantes (I, II y III)”, El
Ideal Gallego, Ideal Ocio, 18 e
25 de febreiro e 4 de marzo: pp. 6-7, 14-15, e 6-7.
-
NÚÑEZ SEIXAS, Xosé Manoel (2001): “Reinventando os galegos: a
imaxe do bo emigrante na elite galaica da Arxentina, 1900-1930”,
Dez-Eme nº 4,
Santiago de Compostela, decembro; pp. 7-21.
-
PAZ RODRÍGUEZ, José (2007): “As Escolas de Emigrantes da Costa da
Morte criadas pola ABC do Partido Judicial de Corcubiom”, Agália
nº 91-92, A Coruña, 2ª semestre; pp. 105-121.
-
PEÑA
SAAVEDRA,
Vicente (1995): “Os centros educativos dos emigrantes. Panorámica
galega e concreción na Costa da Morte”, Educación e
patrimonio. A herdanza dunha fundación;
Santiago de Compostela: Xunta de Galicia / Fundación F. Blanco de
Lema; pp. 35-37.
-
REI LEMA, Xosé Mª (2005):
“As escolas dos emigrantes”, La Voz de Galicia,
Carballo, 4 de novembro; p. 14.
-
VÁZQUEZ CANOSA, Mª
del Carmen (2010): As vellas escolas de Vimianzo;
autoedición.
-
Prensa da emigración en Buenos Aires: Alborada,
Boletín de la S.C.yA. del Distrito de Mugía,
Galicia. Órgano de la Federación de Sociedades Gallegas.
