RAMÓN MARCOTE MIÑARZO, O BIBLIOTECARIO FISTERRÁN DO CENTRO GALEGO DE LA HABANA

Ramón Marcote Miñarzo naceu no lugar de Sardiñeiro de Abaixo, parroquia de San Xoán de Sardiñeiro (Fisterra) o 31 de marzo de 1880. Con 18 anos embarca no vapor Reina María Cristina e emigra a Cuba, chegando a La Habana precisamente no ano da guerra. Durante os seus primeiros sete anos na emigración, Ramón traballou nunha tenda de víveres, as coñecidas “bodegas”, primeiro destino de boa parte dos galegos que chegaban á cidade de La Habana. Durante este tempo compaxinou o traballo coa asistencia ás clases do Plantel Concepción Arenal do Centro Galego.

Marcote foi socio do Centro Galego e da "Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia", pero será ao primeiro deles ao que estará máis ligado, pois desde 1905 vai ser o seu bibliotecario, cargo no que botou case cincuenta anos. Tamén chegou a figurar nalgunha das súas directivas, en concreto dentro da Sección de Propaganda do Centro, ocupando os cargos de vogal e de vicesecretario. En 1917 faise cargo da delegación da Biblioteca América, a través da que animou as colaboracións de moitos intelectuais cubanos, e fomentou a produción de traballos sobre a orixe galega de Colón. Así mesmo, foi vogal da “Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega”.

Ramón Marcote foi membro fundador da sociedade “Hijos del Partido de Corcubión” de La Habana, entidade irmá da existente en Buenos Aires desde 1922. Foi o presidente desta, Antonio Díaz Novo, quen instou a Marcote a poñer en funcionamento esta sociedade. A pesar das dificultades que atopou pola escaseza de emigrantes da zona en La Habana, a finais de 1927 xa publican os seus estatutos e elíxese a primeira directiva, presidida por Manuel Castiñeira Canosa. Nela Ramón obstentou o posto de vogal, pero na maior parte da súa historia sería o seu tesoureiro, ademais de ser o encargado de notificar as noticias da sociedade á prensa.

Comité Pro-Colón Español (1922), no que figura Marcote (X)

Como escritor, Ramón Marcote foi colaborador na prensa que a colectividade galega editaba en Cuba (Galicia, Curros Enríquez, Vida Gallega, Cultura Gallega, …), ademais de exercer de correspondente na illa de diversas publicacións galegas, como El Ideal Gallego. É autor dunha exitosa Historia de Galicia (1924), do folleto Colón, Pontevedrés (1920); de Contra España, no (1928), obra que foi premiada na Exposición Iberoamericana de Sevilla; e do traballo literario Galicia en Cuba, que logrou a Medalla de Ouro dos Xogos Florais da “Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia” no ano 1945. Foi un firme defensor da orixe galega de Colón, e baixo a súa iniciativa creouse o Comité Pro-Colón Español en 1920, do que foi presidente. El mesmo sería o encargado de doarlle á Biblioteca América de Compostela as obras que sobre esta temática se publicaron en Cuba.

Ramón Marcote faleceu na cidade de La Habana o 6 de xullo de 1955.

 Bibliografía:

• Anónimo (1920): “Comité Pro-Colón Español”, La Emigración Española, Madrid, 15 de abril; p. 6.
• Anónimo (1927): “Interesante carta de Don Ramón Marcote”, Alborada nº 24, Buenos Aires, xullo, pp. 19-20.
• Anónimo (1927): “Nuestros hermanos de Cuba”, Alborada nº 26, Buenos Aires, novembro, p. 16.
• Cagiao Vila, Pilar (2007): A Gran Historia de Galicia. Os galegos de Ultramar. De emigrados a inmigrantes; A Coruña: La Voz de Galicia; tomo X, volume 1; pp. 207 e 209.
• Cagiao Vila, Pilar / Rey Tristán, Eduardo (2007): “La contribución cubana a la Biblioteca América de la Universidad de Santiago de Compostela”, en Cagio Vila, Pilar / Guerra Vilaboy, Sergio (eds.): De raíz profunda. Galicia y lo gallego en Cuba; Santiago de Compostela: Universidade / Xunta de Galicia; pp. 267-280.
• Lamela, Luis (2014): “Ramón Marcote Miñarzo, uno de los muchos fisterráns olvidados”, La Voz de Galicia, Carballo, 8 de xaneiro.
• Libro de Bautizados. Parroquia de San Xoán de Sardiñeiro; Libro 4, folio 157.

CAYETANO GARCÍA LAGO, MUXIÁN FALANXISTA QUE PRESIDIU O CENTRO GALEGO DE LA HABANA

Cayetano Ramón García Lago naceu na vila de Muxía o 8 de decembro de 1891. Era o quinto fillo do matrimonio formado por José García Rey e Joaquina Lago Rebordelo, oriúndos tamén da vila da Barca. Ao dicir de Jerónimo Figueroa, os sete irmáns García Lago (José, Camilo, Gustavo, Aureliano, Cayetano, Teófilo e Álvaro) emigraron a Cuba. Cayetano farao en 1903, cando aínda non fixera os doce anos. En La Habana comeza a traballar como dependente ata que consegue establecerse como “detallista” (comerciante polo miúdo). Coa axuda financeira de seu pai, os irmáns García Lago logo fixeron fortuna como propietarios de numerosos comercios (sobre todo, no ramo dos víveres e do café). Será o propio Cayetano o que se erixa na cabeza visible da sociedade fraternal, e el mesmo non tardará en figurar entre a elite da colectividade galega e cubana (era socio do prestixioso club privado “Havana Biltmore Yatch and Country Club”). Segundo Guillermo Jiménez, foi accionista da “Nueva Fábrica de Hielo S.A.”, unha das máis importantes do país dedicada á fabricación de cervexa, malta e xeo (coas marcas de cervexa Cristal e Tropical, entre outras). Desde 1921 pertencía ao seu consello de administración, ocupando o posto de vogal na Xunta Xeral ata a década de 1950. Tamén foi accionista da aseguradora “Comerciantes Detallistas de Cuba, Compañía de Seguros S. A.”, ocupando postos de relevancia na súa dirección. En 1931 foi elixido presidente do “Centro de Detallistas de La Habana”.

Cayetano (der.) e Pura Tormo (esq), inauguran o edificio
do Centro de Detallistas de La Habana [Vida Gallega, 1932]

En 1914 morre seu pai, e os dous irmáns maiores non tardarán en volver para Muxía. Nos anos vinte sabemos que se encargaba de recadar cartos entre os seus paisanos para enviar a Muxía para a celebración das festas da Barca. Viaxou varias veces á súa terra natal, e nunha destas viaxes casou con Purificación Tormo López, filla do catedrático do Instituto da Coruña, Manuel Tormo. O casamento tivo lugar na parroquia de San Nicolás da Coruña o 10 de maio de 1928, e deste matrimonio nacerían dous fillos, Cayetano e Pura.

Desde finais da década de 1910 comeza a figurar nos cadros directivos de sociedades de emigrantes. Será durante varios anos membro da Sección de Sanidade do Centro Galego de La Habana, e en 1919 figura como apoderado desta institución. Tamén será, nesta época, directivo da "Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia”. Pero será no fatídico ano de 1936 cando Cayetano inicie a súa andadura nos postos de mando do Centro Galego de La Habana. O 18 de marzo é elixido presidente da entidade Antonio Rodríguez Vázquez, que nomea como tesoureiro da súa comisión executiva a Cayetano García Lago. Mais eran estes momentos de tensión no seo desta institución (“azotado por las más enconadas pasiones”, di Cultura Gallega), o que fai que a principios de xullo, García Lago pase a ocupar o cargo de presidente do Centro Galego escollendo unha nova executiva. Co inicio da guerra en España a tensión acrecentaríase e as loitas intestinas provocaron outra guerra dentro desta institución.

Caricaturas de Castelao

Os órganos de dirección do Centro Galego establecían dende 1915 que as accións da comisión executiva estivesen en todo momento controladas por unha Asemblea de Apoderados, que era elixida cada dous anos. Nas eleccións de apoderados do 3 de xaneiro de 1937 presentáronse dous partidos: “Renovación y Defensa Social” e “Afirmación Gallega”, ambos os dous de filiación conservadora. Resultou gañador o segundo, do que era presidente Secundino Baños (presidente de honra do Centro) e que tiña a García Lago coma o seu novo líder. Dous anos despois, nas eleccións do 1 de xaneiro de 1939, a cousa cambiou coa aparición dunha terceira forza: “Hermandad Gallega”, liderada polo galeguista exiliado Gerardo Álvarez Gallego. A batalla recrudeceuse co intercambio de acusacións na prensa creada ex-profeso para as eleccións, destacando a presenza na illa do deputado galeguista Castelao procedente dos Estados Unidos na súa campaña de busca de apoios á causa republicana. Castelao interviu activamente na campaña electoral en apoio de Álvarez Gallego, censurando as políticas caciquís e pro-franquistas de García Lago, de quen fixo numerosas caricaturas que publicou o xornal cubano Hoy. Non foi suficiente todo o traballo dos partidarios do goberno legal para impoñerse aos dous partidos de dereitas que aunaron a súa forza (que certificarían no mes de abril fusionándose en un: “Afirmación y Defensa”) e perpetuaron no poder a Cayetano García Lago.

Consuelo Naranjo (1988: 99) dinos que Cayetano, xunto cos outros homes fortes do Centro Galego, Secundino Baños e Jesús Mª Bouza, figura nos informes realizados polo Federal Bureau of Investigation estadounidense como membros destacados do corpo falanxista na illa, á vez que posuían un respaldo oficial do goberno cubano. E engade que o muxián, que adoitaba aparecer vestido coa indumentaria falanxista, era membro do Consello Directivo do Círculo Militar e Naval, e amigo íntimo do Inspector Xeral do exército, o xeneral Galíndez. Antes de que a guerra rematase, este círculo dirixente xa retirara do Centro Galego a bandeira republicana para substituíla pola monárquica, o que derivou en versos coma estes publicados en Noticias de Hoy (24-12-1938): “El señor Cayetano García Lago, / esperando que Franco lo agradeciera, / le tiró una indecente guataquería / dejando al Muy Ilustre sin su bandera. / Menos mal que muy pronto verá La Habana, / en el Centro Gallego  de esta ciudad, / ondear la bandera republicana, / izada y defendida por la Hermandad”.

Cayetano, de novo [Nerio, 1921]

 Aínda que non desempeñou postos claves nas diversas entidades falanxistas creadas en Cuba, o nome de Cayetano figurou sempre en todas as actividades de apoio e axuda a Francisco Franco. Así o sinala Katia Figueredo (2007), para quen o muxián simpatizou co bando sublevado desde o mesmo comezo do conflito hispano, cando foi creado o Comité Nacionalista Español de Cuba, do que era vogal, e mereceu, en varias ocasións, eloxios do conservador Diario de la Marina, polo seu destacado labor. Esta historiadora dedícalle neste artigo moitas páxinas ao que ela chama “el gran ‘cacique’ falangista del Centro Gallego”, analizando polo miúdo a súa presenza no cargo.   

Durante a guerra civil española, Cayetano tivo oportunidade de interceder por dous compatriotas ante as autoridades franquistas: Adelardo Novo e Aníbal Otero. Do primeiro sinala Domingo Cuadriello (2004: 232): “mucho trabajo les costó a sus compatriotas amigos lograr que la directiva del Centro Gallego, controlada por los elementos falangistas encabezados por Cayetano García Lago, envíase al gobierno de Burgos una tibia solicitud de respeto a la vida de Adelardo Novo”. Parece que se preocupou algo máis por Aníbal Otero, que fora detido en Portugal acusado de espía e entregado ás autoridades franquistas. Ramón Menéndez Pidal buscou apoio en Cuba e atopouno no presidente do Centro Galego, que lle enviou un cablegrama ao alcalde de Tui, e unha semana despois unha extensa carta con datos subministrados por Pidal na que manifestaba que o detido era un investigador que estaba a realizar un Atlas Lingüístico da Península, “obra patriótica que rivalizará con la de otros países como Francia, Italia o Rumanía” (Catalán, 2001).

En 1941 remata a súa etapa como presidente do Centro Galego ao cumprirse o tempo regulamentario, pero seguiu na directiva, encargándose de presidir a Sección de Sanidade. Coincide isto coa ilegalización de todas as agrupacións que supuxesen un perigo para a estabilidade do goberno cubano, dentro da voráxine anti-fascista de Fulgencio Batista, logo da entrada de Cuba na 2ª Guerra Mundial (cfr. Figueredo: 2007: 230).

[Foto: Lar, 1941]

En novembro de 1946, xa de novo presidente do Centro Galego, viaxa a España nunha expedición de autoridades cubanas con motivo da inauguración da liña aérea La Habana-Madrid-La Habana. A súa presenza dá conta da importancia que tiña dentro da illa cubana tanto o Centro Galego coma o seu presidente.

En 1952 deixa de ostentar o citado cargo e será nomeado Presidente de Honra. Ese mesmo ano, no mes de setembro, foille imposta a Encomenda da Orde de Isabel a Católica concedida polo goberno español. O acto celebrado nos salóns do Centro, coa presenza de máis de 2.500 comensais, estivo presidido polo embaixador de España Juan Pablo de Lojendio, que gabou do homenaxeado a súa enteireza e gallardía para manter a súa dignidade de español en tempos difíciles. No seu discurso García Lago deulle as grazas ao goberno español dedicándolle un emocionado recordo ao Xeneralísimo Franco.

Xa retirado, volvería a España en 1953 acompañando a directivos do Centro Galego de La Habana. Un ano despois regresaría á fronte dunha peregrinación de 300 galegos residentes en Cuba con motivo do Ano Santo. Chegaron o 19 de xullo ao porto da Coruña e foron recibidos polas autoridades municipais; ao día seguinte chegaron a Compostela onde os agardaba o cardeal Quiroga Palacios.

En 1957 vémolo por última vez nunha directiva do Centro Galego, neste caso ocupando o posto de Vicepresidente Segundo, nunha xunta comandada por Ángel Pérez Cosme. Foron vinte anos nos que Cayetano, ben desde a dirección, ben desde a sombra, manexou os fíos da máis importante institución de emigrantes de Cuba.

Cayetano García Lago faleceu o 31 de marzo de 1958 no sanatorio La Benéfica do Centro Galego de La Habana, logo dunha curta enfermidade, aos 66 anos de idade. No momento da súa morte figuraba, en opinión de Guillermo Jiménez, entre os 330 propietarios máis importantes de Cuba.

Bibliografía:

• Alonso Girgado, Luís (1999): “Introducción” á edición facsímile de Cultura Gallega, Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro.
• Anónimo (1922): “Desde Mugía”, El Orzán, A Coruña, 17 de agosto, p. 2.
• Anónimo (1946): “Inauguración de la línea Habana-Madrid-Habana”, La Vanguardia, Barcelona, 27 de novembro, p. 2.
• Anónimo (1952): “Acto de ferviente españolismo en La Habana”, La Vanguardia, Barcelona, 3 de setembro, p. 14.
• Anónimo (1953): “Recepción con motivo de la fiesta nacional cubana”, ABC, Madrid, 11 de outubro, pp. 63-64.
• Anónimo (1954): “Llega a La Coruña una peregrinación de 300 gallegos residentes en Cuba”, La Vanguardia, Barcelona, 20 de xullo, p. 10.
• Anónimo (1954): “Han llegado a Compostela los peregrinos gallegos residentes en Cuba”, ABC, Madrid, 21 de xullo, p. 22.
• Anónimo (1957): “El Centro Gallego es una institución ejemplar, orgullo de España y de Cuba”, ABC, Madrid, 26 de xuño, p. 69.
• Anónimo (1958): “Ha fallecido en La Habana Cayetano García Lago”, La Vanguardia, Barcelona, 2 de abril, p. 13.
• Anónimo (1958): “Necrológicas. Don Cayetano García Lago”, ABC, Madrid, 6 de abril, p. 76.
• Cagiao Vila, Pilar / Pérez Rey, Nancy (2009): “Itinerarios cubanos del exilio gallego”, Árbor nº 735, Madrid, xaneiro a febreiro, pp. 129-138.
• Catalán, Diego (2001): “Aníbal Otero, encuestador del Romancero y del Atlas Lingüístico, acusado de espionaje”, en El archivo del Romancero, patrimonio de la humanidad. Un siglo de historia; Madrid: Fundación Menéndez Pidal.
•  Domingo Cuadriello, Jorge (2004): Españoles en Cuba en el siglo XX; Sevilla: Renacimiento.
• Figueredo Cabrera, Katia (2007): “Resonancias de un conflicto: el Centro Gallego de La Habana y la Guerra Civil española”, en Cagiao Vila, Pilar / Guerra Vilaboy, Sergio (eds.): De raíz profunda: Galicia y lo gallego en Cuba; Santiago de Compostela: Universidade / Xunta de Galicia; pp. 207-232.
• Figueroa y Domenech, Jerónimo (1921): “Nuestros conterráneos en Cuba. Don Cayetano García Lago”, Nerio nº 11, 1 de xuño, pp. 8-9.
• Jiménez Soler, Guillermo (2008): Los propietarios de Cuba 1958; La Habana: Editorial de Ciencias Sociales, 3ª edición.
• Libro de Bautizados. Parroquia de Santa María de Muxía. Libro 9.
• Naranjo Orovio, Consuelo (1988): Cuba, otro escenario de lucha. La guerra civil y el exilio republicano español; Madrid: C.S.I.C.
• Neira Vilas, Xosé (1983): Castelao en Cuba; Sada: Ediciós do Castro.
• Rei Lema, Xosé María (2005): As historias de Pepe de Xan Baña. A obra de Xosé Baña Pose; Santa Comba: tresCtres

JOSÉ CARRERA FÁBREGAS, FILÁNTROPO CORCUBIONÉS

[Foto: Nerio, 1920]

José Carrera Fábregas naceu na vila de Corcubión o 19 de marzo de 1857 nunha familia acomodada e de certo prestixio, o que non foi obvice para que, con apenas 14 anos, tivese que coller o camiño da emigración. Este camiño levouno cara a Buenos Aires, onde a vida lle depararía unha exitosa carreira no mundo empresarial. Este éxito fixo aumentar o seu prestixio entre a colectividade e así puido formar parte de entidades como o “Banco de Galicia y Buenos Aires” ou da compañía de seguros “Galicia y Río de la Plata”, sendo de ambas as dúas o seu vicepresidente, e presidente da tamén compañía de seguros “España”. Presidiu a “Sociedad Española de Beneficencia” e pertenceu á directiva do Hospital Español de Buenos Aires. Tamén desenvolveu un gran labor filantrópico pagándolles unha pensión a moitos pobres da súa vila natal, ademais de favorecer os seus veciños que emigraban á Arxentina.

Pero sería despois de morto cando a súa figura como filántropo se agrande. O seu testamento, feito o 1 de maio de 1918, sinalaba que posuía valores taxados en 1.600.000 pesos arxentinos “y otros más que adquiriré pues estoy en mi cabal salud y no veo mi muerte próxima por ahora” (Alasca, 1920). Pero traxicamente as súas palabras parece que foron un mal fado, pois o 27 de xullo de 1918 falecía a causa dun edema pulmonar na cidade bonaerense.

Construción do edificio a comezos de 1926 [Foto: Alborada]

Unha vez coñecido o seu testamento compróbase que deixa mandado construír en Corcubión unha escola de artes e oficios. O edificio que a albergue constará de tres corpos: un central para a administración e o culto, e dous laterais destinados a nenas e nenos, respectivamente. A escola levará o seu nome e tanto os seus restos coma os da súa muller, a arxentina Clotilde Salomone, serán depositados nunha urna que se construirá ao efecto. Para o sostemento da escola deixa o campo de General Viamonte (na provincia arxentina de Córdoba), que produce 44.500 pesos de renda anuais. Ao falecemento da súa viúva será o albacea o presidente do Banco de Galicia y Buenos Aires, ou un representante do seu directorio, que terá que entenderse co consello de administración que se cree en Corcubión, que estará formado polo rexistrador, o alcalde e o cura, quen serán os encargados de que a obra se leve a cabo. Mais este testamento, por razóns de carácter legal, quedou anulado, e con el o proxecto de construción desta escola.

Bosquexo do edificio orixinal (La Voz de Galicia, 1925)

Non obstante, os testamenteiros e os amigos do defunto convenceron a viúva para que cumprise a vontade do seu marido. Xa que logo, entregoulle ao presidente do Banco de Galicia y Buenos Aires, Iréneo Cucullu, a cantidade de 200 mil pesos arxentinos para a creación dunha fundación. Cucullu, íntimo amigo de José Carrera, contactou en Corcubión co avogado Alejandro Lastres Carrera, sobriño do benemérito corcubionés, e eles puxeron as bases do novo centro, que agora se van fixar no ensino primario e non en artes e oficios. Encargáronlle o proxecto ao arquitecto coruñés Eduardo Rodríguez Losada, que deseñou o edificio como deixara expresado Carrera no seu testamento. No verán de 1921 Alejandro Lastres recibe os fondos e poderes necesarios para a compra do terreo. Na prensa especúlase con dúas posibilidades, unha, a preferida, está situada no punto denominado “Muíño de Vento”; a outra, máis céntrica, é coñecida como a “Horta de Pol”. Desde as páxinas de Nerio apostan pola primeira, pois aínda que está a 700 metros do centro da vila, conta co “aire, la luz y los bellísimos horizontes que se disfrutan en el Molino y son esenciales en toda obra pedagógica, ni la estética del edificio, de mucho más lucimiento allí”.

Fernando Blanco e José Carrera,
dous símbolos para os emigrantes
do partido de Corcubión na Habana

Antes de que estivesen rematadas as escolas, en xullo de 1923 chegaron desde Buenos Aires os restos de José Carrera para seren enterrados aquí, como deixara dito no seu testamento. Malia que en moitos sitios se sinala que as obras remataron en 1924, polas fotos da revista Alborada tomadas en marzo de 1926 vemos que non é certo. Xa en xullo de 1925, nas páxinas de La Voz de Galicia, se auguraba que a súa finalización ía tardar case dous anos. Con todo, no mes de novembro de 1926, o Correo de Galicia anuncia que as obras están chegando ao final. O edificio conta con tres corpos diferenciados: un central, de dúas plantas, cunha capela na planta baixa e a vivenda do mestre na superior; e dous volumes dun só nivel situados a ambos os lados do central, destinados a aulas e aseos separados por sexos. O desnivel do terreo solventouse cunha escalinata e dúas ramplas que cobren a totalidade da fachada.

Aínda que o edificio se rematou a comezos de 1927, novos problemas adiaron o comezo da actividade escolar nel. Finalmente foi en 1931 cando empezaron a funcionar, grazas ás xestións dos fideicomisos e do Concello coas novas autoridades da II República. Segundo García (2001) ese mesmo ano a Fundación José Carrera é declarada de Beneficencia Particular, sendo gratuítos os libros de texto e o material pedagóxico necesario.

O edificio hoxe é a Casa do Concello de Corcubión

O “José Carrera” estivo en funcionamento ata 1959, cando o Padroado quedou sen fondos. En 1967 fíxose unha remodelación, ampliándoo unha altura coa eliminación da capela. En 1974 foi cedido ao Concello, que á súa vez o cedeu ao Ministerio de Educación para destinalo a colexio de EXB, e estaría operativo ata 1993. Volveu a mans municipais, que o reformou para albergar alí a Casa do Concello de Corcubión.

Bibliografía:

• ALASCA [Alejandro Lastres Carrera] (1920): “Nuestros filántropos. D. José Carrera”, Nerio nº 3, Corcubión, 1 de agosto, p. 7.
•  Anónimo (1918): “Notas bonaerenses. D. José Carrera”, El Eco de Galicia nº 962, Buenos Aires, 30 de xullo, p. 8.
• Anónimo (1918): “Notas bonaerenses. Una escuela más”, El Eco de Galicia nº 968, Buenos Aires, 30 de setembro, p. 8.
• Anónimo (1921): “La Fundación Carrera”, Nerio nº 15, Corcubión, 15 de agosto, p. 9.
• Anónimo (1923): “Desde Corcubión”, El Ideal Gallego, A Coruña, 31 de xullo, p. 8.
• Anónimo (1925): “La ‘Fundación José Carrera’ en Corcubión. Un magnífico colegio”, La Voz de Galicia, A Coruña, 22 de xullo, p. 1.
• Anónimo (1926): “La ‘Fundación José Carrera’ en Corcubión”, Alborada nº 10, Buenos Aires, maio; s/p.
• Anónimo (1926): “Información de Galicia. Corcubión”, Correo de Galicia nº 1088, Buenos Aires, 28 de novembro.
• García Domínguez, Mª Teresa (2001): “O labor dos emigrantes galegos no eido educativo: o exemplo do Partido Xudicial de Corcubión”, en Entre nós. Estudios de arte, xeografía e historia en homenaxe ó profesor Xosé Manuel Pose Antelo; Santiago de Compostela: Universidade; pp. 729-747.
• García Domínguez, Mª Teresa (2007): "A emigración na comarca de Fisterra cara a América", Vento do Leste nº 14, Barcelona, xullo; pp. 21-23.
• http://mapas.consellodacultura.gal/escolas

JOSÉ Mª DEL RÍO OSORIO, FILÁNTROPO MUXIÁN

José María del Río Osorio naceu na vila de Muxía o 3 de agosto de 1836. Fillo do muxián Miguel del Río e da fisterrá Mª Concepción Osorio, era o menor de catro irmáns (Manuel, Joaquín Ramón e Francisco). En 1853, cando contaba con dezasete anos, emigra a Cuba, a bo seguro para librar do servizo militar. En La Habana dedicouse ao comercio, fundando a ferretería “La Campana”, que ao dicir de Alejandro Lastres foi “además de sólido organismo comercial, verdadero consultorio para todo gallego que dudase, e institución tutelar que nunca negó ayudas ni escatimó adelantos al paisano que los necesitó”.

O seu prestixio foi aumentando entre a colectividade galega, e froito diso é a súa presenza na fundación de sociedades galegas como a “Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia” (1871) ou do “Centro Gallego de La Habana” (1879). Neste último foi nomeado “Socio de Honor” o 6 de agosto de 1883 e ocupou o cargo de vogal da xunta directiva entre os anos 1889 e 1891.

Tamén desempeñou un labor militar, pois pertenceu durante máis de trinta anos ao “Cuerpo de Voluntarios” en Cuba. No momento de desfacerse este organismo coa independencia cubana, José Mª del Río era Comandante honorario.

José Mª del Río morre na cidade de La Habana o 13 de xuño de 1906. Cando se le o seu testamento, que fora outorgado o 26 de novembro de 1902, descóbrese que deixara 30.000 pesos ouro para a construción dunha escola pública gratuíta de primeira ensinanza para nenos pobres en Muxía, outorgándolle a administración da escola ao propio Concello muxián. No mesmo testamento figura unha doazón de mil pesos ouro para a construción dun reloxo publico na vila de Corcubión, onde Del Río tiña familiares como o xuíz municipal e mais o deputado provincial Plácido Castro.

Desgraciadamente a escola non se levou a cabo, a pesar dos intentos do concello muxián, se nos atemos á disposición do Boletín Oficial del Estado do 22 de outubro de 1954 [Agradecemos a Manuel Vilar a achega deste documento]. Nel recóllese a constitución dunha Fundación benéfico-docente para intentar construír esta escola, mais considérase que os cartos dispostos e mais os xuros destes cincuenta anos, supoñen unha suma de 305.474’27 pesetas, cantidade insuficiente para desenvolver o proxecto de construción e mantemento dunha escola. Ademais, consideran que xa existen as escolas públicas necesarias no termo municipal de Muxía, e diante da imposibilidade de crear unha escola nova en condicións deciden suspender o propósito de Del Río, e que a propia “Fundación del Río Osorio” e o concello decidan o uso deses cartos, sempre en beneficio da escolas muxiás.

Fachada da igrexa de San Marcos
co reloxo doado por José Mª del Río
[Foto: FB Luis Lamela]

En troques, si se levou a cabo a colocación do reloxo en Corcubión, pois axiña o concello se fixo cargo do legado de Del Río. Como proba de agradecemento a corporación corcubionesa decide gravar na base do reloxo unha lenda alusiva á memoria do filántropo muxián: “Como testimonio de gratitud del Ayuntamiento constitucional que de este reloj hizo al pueblo D. José del Río Osorio. 1908”. Este reloxo foi colocado na igrexa de San Marcos en xuño de 1908, e na súa crónica o xornal coruñés El Noroeste sinala: “Esta mejora es muy útil para aquella comarca, pues las campanas son excelentes y se oyen en parajes distantes como el Pindo y el Ézaro, y los pescadores que se entregan a sus rudas faenas a nueve y doce millas de la costa oyen también perfectamente las horas del nuevo reloj, en tiempo normal, lo cual es para ellos muy ventajoso”. Aínda hoxe o reloxo loce na fachada da igrexa corcubionesa.

Bibliografía:

• ALASCA [Alejandro Lastres Carrera] (1906): "Don José María del Río", El Eco de Galicia nº 539, Buenos Aires, 10 de outubro, p. 7.
• Anónimo (1904): "Don José María del Río y Osorio", Galicia. Revista Semanal Ilustrada nº 10, La Habana, 6 de marzo, pp. 1-2.
• Anónimo (1906): "La Voz en la provincia. Mugía", La Voz de Galicia, A Coruña, 28 de xullo, p. 2.
• Anónimo (1908): "De Galicia", El Noroeste, A Coruña, 30 de xuño, p. 2.
• Anónimo (1908): "Información regional. Coruña", Correo de Galicia nº 20, Buenos Aires, 2 de agosto, p. 5.
• El "Centro Gallego" en su cuadragésimo aniversario, La Habana, 1919.
• Lamela, Luis (2015): facebook.com/luis.lamela, 4 de abril.
• Libro de Bautizados. Parroquia de Santa María de Muxía. Libro 5, folio 365.
• Ruíz-Giménez, Joaquín (1954): "ORDEN de 7 de octubre de 1954 por la que se clasifica como benéfico-docente la Fundación instituida por don José María del Río Osorio en Mugia (La Coruña)", Boletín Oficial del Estado nº 295, Madrid, 22 de outubro, pp. 7151-7152.

MANUEL MARÍA POSE, FILÁNTROPO DE ZAS

Manuel María Pose de Prado naceu o 19 de abril de 1846 no lugar de Vilar do Mato, parroquia e concello de Zas. Era fillo de Francisco, natural do mesmo lugar, e de Baltasara, natural da parroquia de San Pedro do Allo (Zas). Con 16 anos decide emigrar e trasladouse á Arxentina, instalándose en Magdalena, pequena cidade na provincia bonaerense. Neste momento a provincia estaba pouco poboada e as vías de comunicación eran escasas, pero isto non o arredou dos seus propósitos de apostar polo rural en vez de facer como a maioría dos galegos emigrantes que se asentaban na capital. Converteuse xa que logo en estancieiro no partido de Olavarría, tamén na provincia de Buenos Aires. Empezou comerciando con la, pero non tardou en ampliar o negocio ao ramo gandeiro. Mercou a baixo prezo moitas terras que co paso do tempo multiplicaron o seu valor, conseguindo así unha importante fortuna.

Portada d'El Eco de Galicia no que se
publica o legado de Manuel Mª Pose

Parece ser que fixo unha viaxe á súa terra e contemplou todas as necesidades que tiña a súa vila natal, prometendo remedialas algún día. A súa cómoda posición social na Arxentina fixo que se lle ofrecesen postos de importancia nalgunhas sociedades bonaerenses, cargos que sempre rexeitou, pois dicía que o que querían del era só o seu diñeiro. Pasou os seus últimos anos nun modesto hotel de Buenos Aires, retraído e tranquilo, ata que o 14 de decembro de 1904 morreu na capital arxentina. Foi enterrado no cemiterio do Norte, coñecido como Recoleta.

O día 23 do mesmo mes abriuse o seu testamento, e todos aqueles que o acusaran de avaricia por non querer participar nas sociedades de emigrantes, comprobaron que os seus cartos tiñan un mellor destino. Nese testamento deixou disposto que se fixesen as seguintes doazóns: 50 mil pesos arxentinos para o Hospital Español de Buenos Aires, outros 50 mil para a Asociación Española de Socorros Mutuos de Buenos Aires, outros 50 mil ao Asilo de Nenos Desvalidos de Buenos Aires, 10 mil pesos ao Hospital de Olavarría, 50 mil ao Hospital Real de Santiago de Compostela e outros 50 mil ao Hospicio desta cidade. Por último doa 100 mil pesos para a fundación e sostén dun Colexio Mercantil en Zas.

Con todo, ao pouco tempo de abrirse o testamento, unha filla natural de Manuel María, que fora silenciada nel, reclamou as citadas cantidades como súas. Para evitar problemas e preitos interminables, negociou coas entidades arriba citadas que demandaran os cartos, ofrecendo nestes casos o dez por cento da cifra que outorgará seu pai. Así o fixeron, por exemplo, a Asociación Española de Socorros Mutuos ou o Hospital Español. Para o primeiro conta Pesqueira (1919: 70-71) que aceptaron os 5 mil pesos "recibidos de los herederos del señor Pose y de acuerdo con el arreglo celebrado con ellos, entregando además la suma de 2500 en concepto de donativo de dichos herederos". En Santiago de Compostela tamén demandaron os cartos desde o hospicio, grazas a que as autoridades municipais nomearon dous xestores (os señores Pardo González e Pérez Neu) para facerse cargo do legado de Pose. Con el puideron reformar a Casa de Beneficencia, cun novo e amplo comedor, repuxeron o chan dalgunhas estancias, cuartos de baño, ximnasio etc. Como agradecemento ao zasense, o concello compostelán, a proposta do edil republicano Santiago López Naveira, fíxolle unha pequena homenaxe póstuma en 1916, coa colocación dunha placa nesa Casa Hospicio.

Pola contra, desde o Hospital compostelán nada se reclamou, e así aparecerá reflectido anos despois nun artigo na revista Alborada, no que se critica a Deputación coruñesa, encargada de xestionar o cobro para o Hospital, por non molestarse en emular o concello compostelán e reclamar o pagamento desa doazón (Xa no seu momento se critica nas páxinas d'El Nororeste que a Deputación non tivese unhas palabras de gratitude para o doador). Un caso similar ao do organismo provincial debía ser o do concello de Zas, pois dos cartos para a fundación do Colexio Mercantil nesta vila nunca se soubo. Era bo coñecedor Manuel M. Pose da necesidade dunha boa educación para triunfar na vida, sobre todo se se ten que pasar polo trauma da emigración.

Da importancia que tivo no seu momento dá conta o historiador Alberto Vilanova, quen sinala que “al lado de Blanco Lema, García Barbón, Naveira, Amboage, Da Guarda, Zapata, López Cortón, por no citar más que los últimos, tenemos que colocar a Manuel María Pose”.

Bibliografía:

• Anónimo (1904): "El Sr. D. Manuel M. Pose. Un nuevo filántropo galaico", El Eco de Galicia nº 475, Buenos Aires, 30 de decembro, p. 1 [Reproducido co título "D. Manuel M. Pose. Un filántropo gallego" en Follas Novas nº 405, La Habana, 5 de marzo de 1905, pp. 2-3].
• Anónimo (1905): "En la Diputación Provincial. El legado de Buenos Aires. ¡Ni un recuerdo!", El Noroeste, A Coruña, 30 de abril, p. 1.
• Anónimo (1913): "Noticias de Galicia", El Eco de Galicia nº 789, Buenos Aires, 30 de setembro, pp. 5-6.
• Anónimo (1916): "La Nochebuena", El Correo de Galicia, Santiago de Compostela, 26 de decembro, p. 3.
• Anónimo (1916): "La fiesta de la Casa Hospicio", Diario de Galicia, Santiago de Compostela, 26 de decembro, p. 1.
• Anónimo (1916): "Homenaje muy simpático. En la Casa-Hospicio", Gaceta de Galicia, Santiago de Compostela, 27 de decembro, pp.1-2.
• Anónimo (1925): "Noticias", Alborada º 1, Buenos Aires, agosto.
• Libro de Bautizados. Parroquia de Santo André de Zas, Libro 2, folio 183.
• Pesqueira, Joaquín (1919): Historia de la Asociación Española de Socorros Mutuos de Buenos Aires, Buenos Aires: AESMBA.
• Rei Lema, Xosé Mª (2005): "Manuel M. Pose, filántropo de Zas", La Voz de Galicia, Carballo, 13 de outubro, p. 14.
• Vilanova, Alberto (1966): Los gallegos en la Argentina, Buenos Aires: Ed. Galicia, vol. 2.

JOSÉ LÓPEZ PÉREZ, UN SONEIRÁN PRESIDENTE DO CENTRO GALEGO DA HABANA

José López Pérez naceu accidentalmente en Madrid en novembro de 1872, por culpa dun traslado laboral de seu pai. Este dato, que podería ser anecdótico, terá moita importancia no futuro como logo veremos. Seu pai, José López Núñez, natural do lugar de Artón (Vilar-Zas), era sarxento do exército español, motivo polo cal tivo que trasladarse da Coruña a Madrid. Súa nai, Claudia Pérez, era natural de San Martiño de Valongo (na comarca do Ribeiro), mais da liñaxe vasca dos Eguía (era sobriña de Nazario Eguía, Capitán Xeneral de Galicia nomeado por Fernando VII, que despois se adheriu á causa carlista).

Aos tres meses de nacer López Pérez, seu pai é destinado a Cuba. Ano e medio despois chegarán á illa caribeña súa nai e mais el. En pouco tempo produciranse unha serie de fatalidades ao seu redor. Aos catro días da estancia en Cuba morre súa nai (8-6-1874). Con dous anos e medio, seu pai mándao para a casa da avoa paterna en Artón, pero cando ten seis anos mórrelle súa avoa. Seu pai envíao logo coa avoa materna a Avilés, pera esta morre en menos dun ano, polo que volve cunha tía para La Habana. Aos seis meses morre esta tía que o amadriñaba. Por se era pouco, seu pai perde o traballo no Arsenal e ten que traballar de peón de albanel. López Pérez tiña sete anos.

Segundo nos conta Xosé Baña, foi ao colexio municipal e mereceu o premio único que cada escola lle dá ao alumno máis aplicado. Con 17 anos empezou a dar clases en colexios particulares e asiste a clases de segunda ensinanza no instituto. Despois faría a carreira de Dereito, chegando a ser un dos avogados de máis sona da illa.

En 1894 López Pérez ocupa o cargo de secretario da sección de Instrución do Centro Galego de La Habana, no que estaría ata 1899, cando é nomeado presidente desa sección. Como tal, estableceu as clases diurnas gratuítas para os fillos dos socios. Pouco a pouco foi medrando dentro da grande institución mutualista. Ocupou o posto de vogal da xunta directiva nos anos 1895-1899, 1901 e 1902. En 1903 é nomeado Secretario do Centro Galego e presidente da sección de Fomento. Aquí tomou unha das medidas máis importantes para os nosos emigrantes, como foi a de que o Centro acollese a todos os emigrantes que chegaban á illa. Isto vén provocado porque todos aqueles que chegaban a Cuba e non eran reclamados por familiares ou amigos eran destinados a un campamento, o de Triscornia, no que vivían en condicións infrahumanas e realizaban os traballos máis duros (Un bo exemplo disto dánolo Xosé Lesta Meis na súa novela Manecho o da rúa). Coa medida de López Pérez de inscribilos como socios do Centro antes de embarcar, nada máis chegar a Cuba os nosos emigrantes eran libres para buscar o traballo que quixesen. Por outra banda, como presidente da "Sección de Fomento y Protección al Trabajo" presentou unhas bases para a creación dunha caixa de aforros, iniciativa que foi levada a cabo en 1906 coa constitución da "Caja de Ahorros de los socios del Centro Gallego", que co tempo deu lugar á poderosa "Caja de Ahorros y Banco Gallego".

"Caja de Ahorros y Banco Gallego" de La Habana

En marzo de 1904 créase "La Peña Gallega", entidade constituída por 25 membros entre os que figura López Pérez, a carón de Fontenla Leal, Chané, Plácido Lugrís, Ángel Barros, sendo Curros Enríquez o seu "presidente honorario e único". Desta peña vai nacer a idea da creación da "Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega" en abril de 1905. Nesta, López Pérez vai ocupar o posto de vogal, cargo que obstentará na comisión encargada de redactar os seus estatutos. Cando se cree a Academia Galega en 1906 na Coruña, José López Pérez vai ser nomeado académico correspondente. Tamén será relator do Regulamento da Sección de Propaganda da Academia.

Logo de catro anos como secretario, en 1907 é elixido por unanimidade presidente do Centro Galego de La Habana. Pero a súa elección provocou un dos máis importantes conflitos na historia da entidade, como foi o ataque furibundo de Curros Enríquez, socio honorario do Centro, contra os emigrantes galegos pola escolla do soneirán. Baña Pose, amigo dos dous, explica a postura do vate: "el día que elegimos al señor López Pérez para Presidente se dio de baja, sólo porque López Pérez había nacido accidentalmente en Madrid, como si uno naciera donde le da la gana". A polémica tivo o seu punto álxido coa lectura por parte do celanovés do seu poema "A espiña" nun acto do Centro Galego, no que atacaba aos socios en versos coma estes: "¡Non terei por presidente / a quen non nacer gallego!". Pola contra, Ángel Barros, vicepresidente da Asociación Iniciadora e Protectora da Academia, no seu discurso de benvida ao novo presidente, fai a seguinte semblanza: "La cualidad en el sobresaliente / es que cifra su orgullo y delicia, / en amar a su padre y a Galicia".

Non obstante, López Pérez nunca lle gardou rancor a Curros, e logo da morte do poeta (7-3-1908), el vai ser o encargado de acompañar o seu cadaleito ata A Coruña, a onde chegarán o 1 de abril. Virá acompañado de seu pai, ademais de Castro Chané e do escritor Nan de Allariz, correndo el con todos os gastos. O enterro de Curros foi un dos acontecementos máis importantes da historia da Coruña, pois durou varios días e mobilizou moitísima xente. O día 3 celebrouse unha velada necrolóxica na Casa do Concello, na que López Pérez estivo acompañado, entre outros, por Filomena Dato, Manuel Lugrís Freire, Manuel Murguía, Carré, Linares Rivas ou Cabeza de León. A súa intervención, aclamada varios minutos, pechou o acto. Dous días despois celebrouse un banquete de homenaxe a López Pérez e ao Centro Galego por parte da "Reunión de Artesanos", ao que acudiron as principais personalidades coruñesas da época.

Aproveitando a súa estadía en Galicia decide ir, na compaña de seu pai, visitar Artón, onde "se prepara un entusiasta recibimiento", segundo lemos nas páxinas de La Voz de Galicia do 8 de abril. Neste mesmo xornal, comprobamos que en vez de volver para Cuba o día 21 como tiña previsto, decide prolongar a volta ata o mes de outubro e aproveitar para facer unha viaxe por distintas poboacións de Galicia, por Madrid, Barcelona, París "y otras capitales extranjeras". Significativa foi a homenaxe que lle tributou o Centro Galego de Madrid o 5 de maio, e espléndidas as recepcións que lle tributaban algunhas das cidades e vilas galegas (Mondoñedo, Viveiro, Santiago de Compostela, Pontevedra, Mondariz...). Ao final marchou no mes de agosto da Coruña, e na súa despedida estiveron o alcalde da Coruña e varios concelleiros, membros da Liga de Amigos, da Reunión de Artesanos, da Academia Galega e da Asociación de Periodistas. Se brillante foi a súa marcha de Galicia, non menos o foi a súa chegada a Cuba, que tivo lugar o 2 de setembro, pois segundo relata a crónica do Galicia (Madrid, 1-10-1908) "en varios barcos engalanados le recibieron las comisiones y gran número de socios del Centro, quienes le ofrecieron un banquete que revistió extrema brillantez, pronunciándose numerosos y patrióticos brindis".

Momento do acto de escritura do Teatro Nacional por
parte do Centro Galego de La Habana. López Pérez é
o primeiro pola dereita, de pé.

Pero a súa actuación como presidente tivo como feito subliñable a compra do edificio do Gran Teatro Nacional (ou Gran Teatro Tacón, como era coñecido por ser propiedade da Tacón Realty Company), coas construcións anexas, para Pazo Social do Centro Galego (un terreo de 4.777'91 metros cadrados). A sinatura desta adquisición tivo lugar o 10 de xaneiro de 1906, e o custe foi de 525 mil pesos, aos que haberá que sumar os 800 mil que presupostan para a súa reforma. Na Memoria do Centro de 1906 dise que "ningún suceso, después de la fundación de la Sociedad, ha tenido tanta importancia para la Colonia, como la compra del Gran Teatro Nacional, y edificios anexos que constituyen la manzana en que está enclavado". Os historiadores cubanos Janet Iglesias e Javiher Gutiérrez subliñan a importancia que tivo para os galegos a compra do Teatro, "un símbolo de la nación", o que lles fai preguntarse: "¿quiénes perdieron la guerra?". O 8 de decembro tivo lugar a colocación da primeira pedra, que chegou desde as canteiras de Parga (Guitiriz), e actuou como madriña do acto a esposa de López Pérez, Ramona García de Villalta. Estiveron presentes, entre outras autoridades, o alcalde e o bispo de La Habana, e a gran banda municipal interpretou a Alborada de Veiga. Posteriormente asinouse a escritura de Cumprimento de Condición Resolutoria da adquisición o 28 de decembro de 1907. A inauguración do Palacio tivo lugar en 1913 e a do Teatro en 1915, xa co noso protagonista fóra da presidencia do Centro. Polo seu traballo a prol do Centro Galego, José López Pérez obtivo a distinción de "Socio de Honor" o 10 de outubro de 1895, foi nomeado "Socio de Mérito" o 19 de xullo de 1906, e a Xunta Xeral outorgoulle o 13 de decembro de 1908 a condición de "Presidente de Honor".

Bibliografía:

• Apuntes para la Historia del Centro Gallego de La Habana de 1879 a 1909; La Habana: Impr. de El Avisador Comercial, 1909.
• Baña, Pepe de Xan (1921): Vindicación, vida e milagros de Pepe de Xan Baña en trinta anos de Cuba, La Habana: Impr. La Universal.
• Barros, Ángel (1907): "Discurso de D. Ángel Barros", Boletín de la Real Academia Gallega nº 13 e 14, A Coruña, 20 de xuño e 20 de xullo, pp. 3-7 e 27-30.
• El "Centro Gallego" en su cuadragésimo aniversario; La Habana, 1919.
• Iglesias Cruz, Janet / Gutiérrez Fort, Javiher (2007): "Escuchando el rumor de los pinos desde Cuba", en Cagiao, Pilar / Guerra, Sergio (eds.): De raíz profunda. Galicia y lo gallego en Cuba, Santiago de Compostela: USC / Xunta de Galicia, pp. 63-88. 
• Lema Suárez, Xosé Mª (1995): "Un soneirán de corazón", La Voz de Galicia, Carballo, 31 de xaneiro, p. 34.
• Lema Suárez, Xosé Mª (coord.) (2010): A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte, Vigo: Xerais.
• Oreiro Pensado, Xesús (1998): "Crónica actual da morte de Curros", A Nosa Terra. A Nosa Historia nº 14, Vigo, pp. 44-51.
• Rei Lema, Xosé Mª (2005): As historias de Pepe de Xan Baña. A obra de Xosé Baña Pose, Santa Comba: tresCtres.
• Rei Lema, Xosé Mª (2006): "Un soneirán na creación da Real Academia Galega", La Voz de Galicia, Carballo, 13 de maio, p. 14.

ANSELMO VILLAR AMIGO, EMPRESARIO, POLÍTICO E FILÁNTROPO MALPICÁN

Anselmo Villar Amigo naceu na vila de Malpica o 2 de decembro de 1950, sendo o terceiro dos seis fillos que tivo o matrimonio de Ramón Villar, secretario municipal, e Fermina Amigo, tamén eles malpicáns. Con 12 anos Anselmo emigra á Arxentina reclamado por un seu tío, Francisco Villar Carracedo, crego na parroquia de El Socorro. Comeza a traballar na empresa dos irmáns Hueyo, dedicada á importación e exportación de tecidos. A súa progresión foi meteórica, e cando un dos irmáns faleceu nun accidente, Anselmo converteuse en socio da nova sociedade comercial, "Hueyo y Villar", que duraría ata finais de 1897. O seu bo facer fixo que gañase crédito entre o empresariado bonaerense, o que o levou a formar parte da "Cámara de Comercio de la Bolsa", ocupando o posto de presidente en 1895. En 1902 vai ser un dos socios fundadores da empresa de fundición e laminación de ferro e de aceiro "La Cantábrica S.A.", da que chegou a ser presidente do seu directorio. Tamén foi un dos socios da maior fábrica de bolsas da Arxentina, "La Primitiva", e introduciuse no mundo financeiro como accionista do "Banco Español del Río de la Plata", un dos máis importantes da época pois a través del os emigrantes remesaban o diñeiro cara aos seus lugares de orixe. 

Xa desde ben cedo demostrou Anselmo Villar a súa paixón pola política, o que o levará a formar parte tanto da vida política arxentina coma da española. Sendo aínda mozo participara na guerra arxentina-paraguaia (1865-1870) como voluntario asistindo os feridos. Politicamente Villar simpatizou co Partido Nacional de Bartolomé Mitre, e chegou a ser un dos seus homes de confianza, a pesar de non ter a nacionalidade arxentina. Mesmo participou na revolución mitrista de 1874 que intentou derrocar sen éxito o presidente Nicolás Avellaneda. Con posterioridade formou parte do Consello Escolar e da Comisión de Hixiene de varias xurisdicións bonaerenses. En maio de 1905 Anselmo foi nomeado polo presidente da nación, Manuel Quintana, membro do "Comisión Municipal de Buenos Aires", máxima representación pública á que podía aspirar un estranxeiro, coa honra de ser o primeiro español que ostentaba tal cargo. Aínda que non volveu ocupar postos de relevancia, mantivo estreita colaboración co presidente arxentino elixido en 1910, o seu amigo Roque Sáenz Peña.

Anselmo con Bartolomé Mitre, 2º e 1º pola dereita

Polo que respecta á política española, Anselmo era un monárquico afervoado, grande admirador de Afonso XIII e da súa nai, a raíña rexente María Cristina, que o recibiron en audiencia en varias ocasións. Pero a súa actividade política propiamente dita iníciase en 1905, cando é proclamado candidato a Cortes polo partido xudicial de Corcubión formando parte do Partido Liberal (en concreto, da facción monterista). A loita electoral co seu rival, o conservador Ramón Sanjurjo, foi encarnizada e motivo de grandes desputas, que chegaron a ser moi violentas. As eleccións do 10 de setembro deron como vencedor a Sanjurjo (3.761 votos fronte a 3.568), das máis de dez mil persoas que tiñan dereito a voto nos dez concellos do distrito (os oito actuais máis Laxe e Ponteceso). La Voz de Galicia, máximo defensor dos intereses monteristas, denunciou o "pucheirazo" que se producira nos concellos de Muxía e Camariñas. As protestas, as manifestacións e incluso os actos vandálicos sucedéronse polo distrito nos seguintes meses. Os monteristas corcubioneses, con Plácido Castro á cabeza, impugnaron as eleccións, pero foi proclamado deputado Sanjurjo. Logo de continuos litixios déronlles a razón e Anselmo Villar foi nomeado deputado o 22 de xaneiro de 1907, mais como a lexislatura remataba en marzo non chegou a xurar o cargo.

Non participará nestas eleccións de 1907, nin tampouco nas vindeiras de 1909 e 1911, mais unha reestruturación nas filas monteristas vai cambiar a súa situación. O movemento de pezas da familia Montero Ríos, deixa vacante a praza de deputado do distrito de Muros, polo que se convocan unhas eleccións parciais o 11 de xuño, nas que Anselmo Villar vai ser o candidato dos monteristas fronte ao conservador José Varela. Mais era un trámite pois era este un distrito "enfeudado" de Montero, é dicir, as eleccións estaban completamente aseguradas pola rede clientelar do vello político compostelán. O 17 de xuño Anselmo é proclamado deputado e o 19 xa presta xuramento. Ocupou o posto ata o final da lexislatura, o 2 de xaneiro de 1914.

Á parte dos ámbitos empresarial e político, hai un terceiro que foi tan importante coma os dous anteriores. Estamos a falar do seu labor social e filantrópico. En 1876 forma parte da directiva da Asociación Española de Socorros Mutuos (AESM) de Buenos Aires, a maior entidade mutualista da colectividade española emigrada ata que en 1930 se verá superada polo Centro Galego. Anselmo ocupou distintos postos na súa directiva (vogal, secretario, vicepresidente) ata que en chegou a ser o seu presidente, cargo no que estivo oito anos, repartidos en dúas épocas: de 1883 a 1885 e de 1893 a 1898. En 1894 creouse  a AESM de Mulleres, na que a súa dona, Luisa Bernal, chegará a ocupar o posto de presidenta. En 1896 Anselmo foi un dos fundadores da Asociación Patriótica Española, crerada principalmente para canalizar a axuda dos emigrantes á "patria nai" para as guerras coloniais. Á parte de importantes sumas de diñeiro, a Asociación Patriótica chegou a mercar un barco acoirazado que lle foi regalado ao Exército español, que bautizaron co nome de Río de la Plata, pois tamén colaboraron algúns emigrantes do Uruguai.

Moito máis elitista que estas dúas entidades era o Club Español, sociedade creada a mediados do século XIX para reunir os elementos máis privilexiados da colectividade española. Anselmo Villar formou parte deste círculo de elite, e mesmo chegou a ser presidente do Club Español entre 1902 e 1903. Dependente desta sociedade era o Hospital Español, e del tamén foi presidente o emigrante malpicán. De feito, en 1899 regaloulle ao Hospital unha sala de operacións con todos os avances do momento. Igualmente foi un dos fundadores da sección arxentina da Cruz Vermella, sendo o seu delegado para Europa, e como tal asistiu en Londres á Conferencia Internacional da Cruz Vermella de 1907. Foi condecorado coa Gran placa de honor e diploma da Cruz Vermella Española. Polos seus méritos a favor da patria o goberno español tamén o condecorou coa Gran Cruz da Orde de Isabel a Católica en decembro de 1904.

Anselmo Villar colaborou na fundación e mantemento dalgún periódico da colectividade emigrada, como El Correo Español ou El Diario Español. Este, fundado en 1905 polo seu amigo López de Gomara, pasou por unha fonda crise que derivou na súa conversión nunha sociedade anónima, da que Villar foi un dos principais accionistas. A transformación en sociedade anónima permitiu mercar novas instalacións, e Anselmo contribuiu coa compra dunha nova rotativa.

Fonte e escola de Malpica, financiados por Anselmo Villar.

Non obstante, os actos máis salientables de Anselmo Villar foron os filantrópicos, sobre todo no seu lugar de orixe. En 1897 vai sufragar os gastos da nova fonte que construirá en Malpica, que vai ser inaugurada por todo o alto no mes de setembro. Foi a primeira traída de augas da vila. En 1900, nunha visita a Malpica, deixa 4000 pesetas para a construción dun mercado, feito que parece que se prolongou no tempo por dificultades na expropiación dos terreos. Coincidindo cunha nova viaxe á súa terra, ten lugar a colocación da primeira pedra do mercado o 13 de xuño de 1903. En setembro do ano seguinte asistirá á inauguración do mercado e tamén da rampla do porto, que permitiu un mellor acceso para os mariñeiros malpicáns, e unha apretura da vila ao mar. Polo financiamento destes avances xa fora distinguido como Fillo Predilecto da vila bergantiñá en 1901, coa entrega dunha medalla de ouro por parte dos seus veciños. Posteriormente, o edificio do mercado de abastos vai ser restaurado á conta de Anselmo para albergar nel as escolas de nenos e nenas, inauguradas en 1914, e que levarán o nome de "Grupo Escolar Villar Amigo". Tamén axudaba aos pobres da vila, e no momento da súa morte sinalará a prensa que máis de trinta familias malpicás eran socorridas por este veciño exemplar. En Buenos Aires realizaba igualmente un labor caritativo, pois tiña por costume todos os 25 de maio, día da patria arxentina, aboar distintas contas do Banco Municipal de Préstamos en favor dos pobres que tiñan alí os seus bens empeñados.

Anselmo Villar viaxaba a cada pouco por Europa acompañado da súa familia, e sempre tiña uns días para achegarse a Malpica. E moitos malpicáns fixeron fortuna na Arxentina grazas á súa asistencia, pois non dubidaba en axudalos dándolles traballo e apoiándoos nos seus primeiros pasos como fixeran con el cando chegara a ese país sendo case un neno.

Anselmo Villar Amigo faleceu en Buenos Aires o 10 de maio de 1918 a causa dunha artrite crónica. No seu testamento deixou unha importante suma para os máis necesitados da súa vila natal. Del díxo Martínez Morás que era "un gallego argentinizado y el español más conocido en Buenos Aires".

Bibliografía:

• Cristóforis, Nadia Andrea de (2009): "Un malpicán na política e na empresa riopratense", en Carmona Badía, Xoán (coord.): Empresarios de Galicia. Volume 2, A Coruña: Fundación Caixa Galicia, pp. 222-249.
• García Sebastiani, Marcela (2004): "Crear identidades y proyectar políticas de España en la Argentina en tiempos de transformación del liberalismo. El Diario Español de Buenos Aires (1905-1912)", Estudios Migratorios Latinoamericanos nº 55, decembro, pp. 525-554.
• García Sebastiani, Marcela (2005): "La eficacia de las redes y los resultados de los vínculos: las élites de los emigrantes españoles en la Argentina (1862-1923)", Revista Complutense de Historia de América vol 31, pp. 147-176.
• Libro de Bautizados de San Xulián de Malpica, Libro 3, folio 58.
• Lugilde, Anxo (2007): "Un indiano de Malpica nas Cortes", en O voto emigrante. Viaxe pola zona escura da democracia española, Vigo: Galaxia, pp. 45-49.
• Martínez Morás, Andrés (1907): "Anselmo Villar", en Siluetas, Buenos Aires: Impr. Arias-Lantero.
• Ortiz y San Pelayo, Félix (1914): Boceto Histórico de la Asociación Patriótica Española, Buenos Aires: Librería La Facultad.
• Pesqueira, Joaquín (1919): Historia de la Asociación Española de Socorros Mutuos de Buenos Aires, Buenos Aires: AESMBA.
• Vilanova Rodríguez, Alberto (1966): Los gallegos en la Argentina, Buenos Aires: Ed. Galicia, tomo II:
• Villegas, Emilio F. de (1912): Reseña histórica del Club Español: 1852-1912, Buenos Aires: Ricardo Radaelli.
• Prensa: La Voz de Galicia, El Noroeste, El Eco de Galicia, El Diario Español, Caras y Caretas... 

ROBERTO VELOSO, PRESIDENTE DAS MOCEDADES GALEGUISTAS DE BUENOS AIRES

Roberto Veloso Gómez naceu na vila de Baio o 22 de novembro de 1919. Con trinta anos decide emigrar á Arxentina e na súa capital, Buenos Aires, vai permanecer oito anos traballando como xastre.

Lonxe da España franquista naceron en Roberto as inquedanzas galeguistas e unha das primeiras cousas que fixo ao xuntar uns cartiños foi mercar o Sempre en Galiza de Castelao, auténtica Biblia do galeguismo. Ademais, frecuentaba os centros da colectividade que estaban máis próximos ao nacionalismo, como eran os centros provinciais (sobre todo o Centro Ourensán), a Irmandade Galega e, como non, a ABC de Corcubión. Nesta foi requirido en varias ocasións por Perfecto López para que formase parte da directiva, pero rexeitou sempre a invitación por falta de tempo. Nestes centros pasaba horas na biblioteca ou acudía a actos e conferencias sobre cultura e política galega.

Todo o fervor galeguista dos mozos galegos emigrados e dos arxentinos fillos de galegos daría os seus froitos na creación en 1953 das "Mocedades Galeguistas" de Buenos Aires, na que Roberto participou. E non só foi partícipe, senón que chegou a ser nomeado presidente da entidade. Segundo el mesmo nos contou, "fun elixido presidente das Mocedades cun grande apoio porque como era socio do Centro Ourensán, do Coruñés, do Pontevedrés, do Galego, da Irmandade, tiña a confianza das sociedades e tamén da xente de mediana idade, que vía en min un tipo de confianza, e, por suposto, dos máis novos, que me elixiron case en contra da miña vontade". A estadía no cargo, como sinalaban os estatutos, era por un ano e foi ese o tempo que estivo á fronte, contando coa presenza de Xosé Neira Vilas como secretario. Á parte das moitas actividades que levaron a cabo, recorda Roberto con cariño a invitación que lles fixera aos directivos das Mocedades don Manuel Puente, o máis grande mecenas do galeguismo bonaerense, á súa casa con motivo da visita de Francisco Fernández del Riego: "Alí estábamos Neira Vilas, Denís Conles, Carlos Abraira, Adelina González e mais un de Baio rodeados de figuras como Manuel Puente, Fernández del Riego e os deputados Antón Alonso Ríos e Ramón Suárez Picallo". 

Na casa de Manuel Puente: Alonso Ríos, Fdez. del Riego,
Neira Vilas, Adelina González, Carlos Abraira, Denís Conles,
Suárez Picallo e Roberto Veloso, á dereita da imaxe.

Desta época é tamén unha significativa protesta contra un escritor galego que publica unha reseña sobre unha novela, a cal estima de menor valía por estar escrita en galego. Roberto figura como primeira sinatura dunha carta publicada no xornal bonaerense Opinión Gallega co título "Varil e lumioso defendemento do idioma galego. Mozos da Galiza libre dirixen unha carta aberta a un escritor galego de pouca fe e dinidade patriótica". A pesar de botar pouco tempo emigrado, non debeu pasar desapercibido o seu traballo cando o escritor Ricardo Flores o cita como unha das cincuenta persoas chegadas despois de 1936 que máis fixeron polo galeguismo en Buenos Aires, ao lado de xente como Bieito Cupeiro, Isaac Díaz Pardo, Rafael Dieste, Xosé Neira Vilas, Luís Seoane, Lorenzo Varela ou Elpidio Villaverde. Na cidade porteña asistiu ao maior acontecemento da colectividade galega emigrada, como foi o Primeiro Congreso da Emigración Galega, celebrado en 1956 para conmemorar o centenario do Banquete de Conxo. O seu grande pesar da súa estadía na Arxentina foi non coñecer persoalmente a Castelao, pois cando chegou Roberto en 1949 xa o rianxeiro estaba moi enfermo.

Pero as súas actividades políticas non lle quitaron tempo para outras tarefas, como foi o de ir casa por casa do baieses residentes en Buenos Aires para xuntar cartos para a construción das escolas "Agra Regueiro" na súa vila natal, en estreita colaboración co seu veciño Pepe Collazo. Tamén se dedicou ao mundo da canción, pois formou parte, practicamente des que chegou, da Coral Galega do Centro Orensano "Terra Nosa", que estivo dirixida ata 1952 por Isidro B. Maiztegui e logo por José Antonio Gallo. E tivo tempo tamén para introducirse no mundo da literatura, deixando algún poema aínda inédito.

Crónica da revista Alborada: aniversario
das "Mocedades Galeguistas" co
irmán Veloso de presidente.

A morriña era moita e estrañaba demasiado a Baio, polo que decide regresar a finais do mes de agosto de 1957. Instalouse de primeiras na casa patrucial, pero en 1961 decide mercar unha casa no veciño lugar do Ceán (Bamiro). Aquí dedicouse ao mundo da agricultura, cultivando a súa horta e sobre todo as súas árbores froiteiras que eran a envexa de todos cantos pasaban por alí. No Ceán coñecería a muller da súa vida, Carmen Balboa López, a mestra que acababa de chegar a Bamiro, coa que casaría o 7 de xuño de 1962. Carmen foi mestra nesta parroquia vimiancesa entre 1961 e 1973, e despois pasou ao grupo escolar Labarta Pose de Baio, no que estaría ata a súa xubilación en outubro de 1980. Nesta data deciden os dous trasladarse a vivir á Coruña, onde botaron os derradeiros anos das súas intensísimas vidas, pero sempre lembrándose de Baio (á súa asociación de veciños doáronlle, entre outras cousas, a súa completa biblioteca e deixaron orde de mercar un reloxo para que se colocase nas escolas Agra Regueiro).

Roberto faleceu na cidade da Coruña o 9 de agosto de 2010, mais os seus restos foron soterrados no cemiterio parroquial de Santa María de Baio.

Bibliografía:

• Lema Suárez, Xosé Mª (2005): "Un baiés, presidente das Mocedades Galeguistas", La Voz de Galicia, Carballo, 28 de abril, p. 14.
• Lema Suárez, Xosé Mª (coord.) (2010): A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte, Vigo: Xerais.
• Rei Lema, Xosé Mª (2010): "Na morte de Roberto Veloso", La Voz de Galicia, Carballo, 13 de agosto, p. 11.
• Rei Lema, Xosé Mª: Xosé Collazo. Obra poética; inédito.